تجربه شاهنامه خوانی برای کودکان ۵ تا ۱۱ سال

آشنا کردن کودکان گروه سنی ۵ تا ۱۱ ساله (پیش دبستانی و دبستانی) با شاهنامه، نه تنها برای آن ها خسته کننده و سخت نیست، بلکه جذاب و دوست داشتنی و آموزنده است، به شرطی که به شکلی متناسب با سن و پسند شان انجام شود.

 آشنا یی آن ها با داستان های شاهنامه سبب می شود هویت ایرانی خود را گم نکنند  و ایرانی - جهانی شوند.

اولین نکته در این زمینه، گزینش داستان مناسب است. روایت ها باید کوتاه، متناسب با سن کودکان، ساده و قابل فهم باشند. از جمله داستان های مناسب، می توان از: پیدایش آتش به وسیله ی هوشنگ شاه، داستان کودکی زال و سیمرغ، داستان فرانک و نجات دادن فریدون از دست ضحاک، داستان کاوه  ی آهنگر، داستان های هفت خان رستم و هفت خان اسفندیار، داستان سیامک، به  شکل جداگانه و کوتاه استفاده کرد.

 در کلاس های پیش دبستانی و اول و دوم دبستان، پس از انتخاب داستان، در جلسه ی اول می توان ماسک هایی با کمک خود کودکان از شخصیت های داستان درست کرد و به آن ها فرصت داد تا با ماسک ها بازی کنند، با نام های شان آشنا شوند و تصور خود را از این شخصیت ها بیان کنند.

  در جلسه ی بعد، ماسک ها را روی میز می گذاریم یا بچه ها آن ها را به چهره می زنند و داستان را برای شان نقل می کنیم. پس از  پایان داستان، بچه ها را به گروه های ۴-۵ نفره تقسیم می کنیم تا هر گروه، نمایشی از داستان آماده کند و سپس آن را برای دیگران به اجرا بگذارد.

 از بچه ها می خواهیم صحنه ای از داستان خوانده شده را بانقاشی یا کلاژ کار کنند و ازآثار آن ها نمایشگاهی ترتیب می دهیم.

  داستان پیدایش آتش هم به این شکل با بچه های پیش دبستانی کار شد و  برای شان بسیار لذت بخش بود.

 داستان زال و سیمرغ را برای بچه های پیش دبستانی به زبان ساده و شیرین  نقل کردیم. سپس از آن ها خواستیم صورتک شخصیت های داستان را درست کنند، نه طرحی به بچه ها نشان داده شد و نه مربی قلم به دست گرفت. بچه ها به درست کردن صورتک هایی از زال و  سیمرغ یا جوجه های سیمرغ با روش ماسه نما، کاربرد پولک و اکریل پرداختند. مربی تنها طرز کار را به آن ها نشان می داد. او از بچه ها می خواست که چشم ها را ببندند و چهره ی سیمرغ و زال را در نظر آورند و کار کنند. آن ها صورتک ها را روی مقوا به صورت کلاژ کار  کردند. سیمرغ های پوشیده ازپولک های رنگی برق می زدند و بچه ها عاشق سیمرغ های شان شده بودند. در کلاس پیش دبستانی دیگر، پس از نقل قصه ی پیدایش آتش به وسیله ی هوشنگ شاه، بچه ها صحنه های داستان را روی کاغذهای چسبیده شده به دیوار کشیدند و ساختند. از آن ها خواسته شد داستان را دوباره بیان کنند وبه پرسش هایی  مانند : "چرا مردم برای پیدایش آتش جشن گرفتند"؟پاسخ دهند. این پرسش ها فرصتی فراهم کرد تا با بچه ها درباره ی تاثیر کشف آتش در زندگی انسان گفت و گو شود و داستان با زندگی روزانه ی کودک پیوند بخورد.

 نکته ی مهم در ترویج داستان های شاهنامه این است که  شتابزده عمل نکنیم و تنها کمیت آن ها را در نظر نداشته باشیم، بلکه بهتر است بدون شلوغ کردن ذهن بچه ها، به آن ها فرصت دهیم با یک داستان بازی کنند، مثلاً چوبی را به عنوان اسب برگزینند، خودشان را هوشنگ شاه بپندارند و با آن بتازند، نقاشی کنند، حرف بزنند، نمایش بدهند ، تیراندازی کنند و ....

 تهیه ی فیلم و آلبوم عکس از نمایش های بچه ها می تواند انگیزه ی خوبی برای ادامه ی کار باشد.

 می توان هر سال دو یا سه بار جشنواره ی شاهنامه برگزار کرد که در آن، گروه های کودکان با ماسک، شمشیر، گرز، تیر و کمان نمایش دهند و نقاشی های شان را به نمایش بگذارند و  از بچه های مهد کودک ها، دانش آموزان مدرسه ها یا اولیای آن ها  برای بازدید دعوت کرد. بیشتر اولیا از این برنامه ها استقبال می کنند و در صورت امکان به همکاری در تدارک برنامه ها می پردازند.

 از کلاس دوم دبستان به بالا روش کار کمی تفاوت می کند:

در کلاس، مربی داستان زال و سیمرغ را به زبان ساده و شیرین برای بچه ها نقل می کند. سپس با کودکان درباره ی شخصیت ها و برخوردهای شان حرف می زند و با طرح پرسش: «اگر شما جای سام یا زال بودید چه کار می کردید؟» از دانش آموزان می خواهد پاسخ خود را به شکل نمایش بیان کنند.

می توان داستان را به چند صحنه تقسیم، و چند کاغذ بزرگ به تعداد صحنه ها آماده کرد . سپس از کودکان خواست صحنه ی مورد علاقه ی خود را نقاشی کنند. بهتر است در تصویر سازی از گواش و رنگ روغن و پاستل استفاده شود، چون با این شیوه ی رنگ آمیزی برای داستان های تخیلی، بچه ها امکان  خلاقیت بیشتری دارند و می توانند با رنگ ها بازی کنند.

سپس نقاشی ها روی دیوار می روند و بچه ها باید با توجه به صحنه ها داستان را بیان کنند.

 شیوه ی دیگر این است که  پس از بیان داستان، متن به کمک بچه ها  به شکل ریتمیک و آهنگین درآید و بچه ها آن را بخوانند یا از آن ها خواسته شود صورتک های داستان را درست کنند. برای ساخت صورتک ها بدون اینکه ایده ای داده شود، باید چند روز وقت در نظر گرفته شود تا بچه ها بتوانند تصورات شان را درباره ی نوع ریش و سبیل و آرایش صورت و شکل گرز و شمشیر و ... در ذهن شان تثبیت کنند، یا درباره ی آن با دیگران به مشورت بپردازند و صورتک را بسازند. سپس با صورتک ها داستان را نمایش دهند.

 در کلاس های راهنمایی می توان قصه های بلندتر را انتخاب کرد. در کلاس های دوم و سوم راهنمایی که داستان های عشقی در میان نوجوانان طرفداران زیادی دارد، پیشنهاد می شود داستان های: زال و رودابه، تهمینه و رستم، کتایون و گشتاسب را برای دانش آموزان بخوانیم. در این کلاس ها داستان را  نقل می کنیم و بخش هایی را که خودمان از شعرهای شاهنامه انتخاب کرده ایم، در میانه ی داستان می خوانیم، یعنی داستان را هم به نثر و هم به نظم بیان می کنیم.

در این سن، بچه ها اجرای نقش قهرمانان و آدم های بزرگ را دوست دارند، پس چه بهتر که شخصیت پهلوانان و شاهان و بزرگان داستان های شاهنامه را به آن ها بشناسانیم و بخواهیم که داستان های انتخاب شده را به شکل نمایش در آورند و در نقش شخصیت های مهم آن ها بازی کنند، تا هم برای شان تفریح و سرگرمی باشد و هم آموزش.

 در کلاس های راهنمایی، برگزاری جشنواره ی شاهنامه، به نمایش گذاشتن نقاشی ها و نوشته ها و اجرای تئاتر، دارای جاذبه و کشش بسیار است.

 در دوره ی راهنمایی، میزان بازی در کار ترویج کاهش می یابد و گفت و گو درباره ی مفاهیم و ارزش های درون داستان ها اهمیت  بیشتری می  یابد.

 از کلاس سوم به بعد، می توان از دانش آموزان خواست داستان های شاهنامه را بنویسند، صحنه هایش را به تصویر در آورند و کتاب سازی  کنند.

 صندلی داغ، تجربه ی دیگری است که بچه ها بسیار از آن لذت می برند. پس از روایت یا خواندن داستان، یکی از شخصیت ها را که ماسک  به چهره دارد، روی صندلی می نشانیم و از او می خواهیم درباره ی خود حرف بزند. بعد، پرسش هایی را که از پیش آماده کرده ایم مطرح می کنیم و او پاسخ می دهد.  برای نمونه، از زال می پرسیم: "چگونه با سیمرغ و جوجه هایش حرف می زدی؟ آیا می توانستی غذاهایی را که سیمرغ و جوجه هایش می خوردند، بخوری؟ آیا می دانستی که پدر و مادر داری؟ وقتی برای اولین پدرت را دیدی، چه احساسی داشتی؟ وقتی پیش او رفتی، چگونه با او حرف زدی؟ اگر به جای پدرت سام بودی چه می کردی؟ سمیرغ به تو چه گفت که تو پذیرفتی همراه پدرت بروی؟ و... ".

 هم در پیش دبستان و سال اول و هم در سال های بعدی دبستان و راهنمایی، مربی باید از پیش داستان های شاهنامه را بخواند و به آن ها مسلط باشد و بتواند برای کار با آن ها طرح ارائه دهد.