ساده ترین تعریف کتاب درمانی، بهره گرفتن از کتاب برای ایجاد دگرگونی است.کتاب درمانی می تواند از سوی افراد گوناگونی که با کودک در تماس هستند، برای کودکان در هر رده ی سنی و با مشکلات گوناگون استفاده شود اما می توان این گستره را به دو گروه دسته بندی کرد:
- کتاب درمانی بالینی که از سوی کارشناسان آموزش دیده و برای درمان کودکانی که دارای مشکلات رفتاری و احساسی عمده اند به کار می رود.
- کتاب درمانی رشدی که از سوی آموزگاران، کتابداران و والدین برای تسهیل رشد و خود شکوفایی طبیعی در کودکان سالم به کار رود.
- توجه داشته باشید در صورتی که کودک شما با مشکل جدی رو به روست حتما با یک روانشناس مشورت کنید.
- کتابک از کسانی که در زمینه کتاب درمانی کار کرده اند دعوت می کند که تجربه های خود را برای استفاده همگان در دسترس قرار دهند. همچنین اگر کتاب هایی را برای هدف های خاص در کتاب درمانی استفاده کرده اند و پاسخ های مناسب گرفته اند به کتابک معرفی کنند.
همچنین مقاله کتاب‌درمانی، بهره‌مندی از کتاب برای کمک و درمان را از آموزک بخوانید
کتاب درمانی یک واژه قدیمی است. مفهوم اساسی کتاب درمانی، بازپروری از راه خواندن است. فکر کتاب درمانی از آن جا بر می‌خیزد که انسان به تعیین هویت با دیگران از راه ادبیات و هنر علاقمند است. کتاب درمانی تعامل بین خواننده و ادبیات است. در روش درمان با کتاب، مطالب خواندنی که در اختیار خواننده قرار می‌گیرد، تاثیر درمانی و شفابخشی دارد.
اگرچه این مفهوم طیف گسترده‌ای از کاربری‌ها را در بر می‌گیرد، در این‌بخش ما تنها به کاربری آن در گستره کودکان و نوجوانان در بحران می‌پردازیم: زمانی که کودکان و نوجوانان با مشکلات اجتماعی، احساسی یا شخصی رو به رو هستند و نیاز به کتاب درمانی دارند.
متخصصین رشد و پرورش کودکان، بارها، کتاب درمانی را برای مواردی که کودکان در فشارهای روحی مانند بستری بودن در بیمارستان، از دست دادن دوست و جدایی والدین، یا در شرایط جنگ و رخداد‌های طبیعی همچون سیل و زلزله قرار می‌گیرند، توصیه کرده‌اند. ادبیات می‌تواند کودکان را در درک عواطف خود، همذات‌پنداری با شخصیت‌هایی که احساس‌های مشابه را تجربه می‌کنند و نیز کسب بینشی نوین نسبت به چگونگی برخورد دیگران با همان مشکلات، یاری رساند. کتاب می‌تواند نقشی همچون آینه را برای کودکان بازی کند؛ به این معنا که بازتاب‌دهندهٔ ویژگی‌های ظاهری، روابط، احساس‌ها، اندیشه‌های آن‌ها در پیرامونشان باشد. همچنین کتاب می‌تواند چون پنجره‌ای رو به جهان باشد که کودکان را به نگاه فراتری از خود و پیرامونشان دعوت کند تا با شخصیت‌ها و شرایط پیوند برقرار نمایند.
ادبیات به چهار شیوه در رشد عاطفی کودکان سهیم می‌شود:
- نخست، ادبیات به کودکان ثابت می‌کند که در بسیاری از احساس‌ها مانند دیگران هستند و این که بروز این احساس‌ها و عواطف در آن‌ها امری عادی و طبیعی است.
- دوم، ادبیات، هرگونه احساس را از نقطه‌نظرهای گوناگون به بررسی می‌گیرد و تصویری کامل از آن به دست می‌دهد و برپایهٔ اصولی، آن احساس ویژه را شناسایی می‌کند.
- سوم، کنش‌های شخصیت‌های گوناگون نقطه‌نظرهایی را برای شیوه‌های برخورد با عواطفی ویژه ارائه می‌دهد.
- چهارم، ادبیات به روشنی نشان می‌دهد که هر فرد عواطف گوناگونی را تجربه می‌کند و دیگر این که این عواطف گاهی در تضاد و کشمکش با یکدیگر قرار می‌گیرند.
کودکان هنگام کتاب درمانی سه فرایند را تجربه می‌کنند:
- فرایند همانند‌سازی
- فرایند پالایش روانی و
- فرایند بینش درون.
از آن جا که کودکان و نوجوانان در بیشتر موارد خود را به جای شخصیت‌های کتاب یا قهرمان های اصلی داستان می‌گذارند، چنانچه در پروژه‌های کتاب درمانی، کتاب‌های مناسبی گزینش شوند، همانند‌سازی به آن‌ها کمک می‌کند تا مشکلات خود را شناسایی کنند و هنگامی که در می‌یابند در رویارویی با این گونه مشکلات تنها نیستند، احساس آرامش و امنیت می‌کنند و از تنهایی و تشویش آن‌ها کاسته می‌شود. زمانی که این همانند‌سازی صورت گرفت، فرایند پالایش روانی نیز انجام می‌شود. کودک و نوجوان از جنبه احساسی در گیر داستان می‌شود و می‌تواند احساسات خود را در شرایطی امن بروز دهد. با همانند‌سازی و پالایش روانی، کودک و نوجوان برای تجزیه و تحلیل مشکلات خود توانمندتر می‌شود. این گونه تحلیل‌ها سبب افزایش آگاهی و در ک عمیق‌تر آن‌ها از خود و ارتباط با دیگران می‌شود. این خود آگاهی کودک و نوجوان را قادر می‌سازد تا دریافت‌های خود را از رخدادها دگرگون کند و رفتارهایش را بهبود بخشد.
کتاب درمانی می‌تواند به شکل انفرادی و یا گروهی انجام شود. در کتاب درمانی‌های انفرادی، کتابی برای یک فرد خاص با یک نیاز ویژه برگزیده می‌شود. آن کودک یا نوجوان خاص می‌تواند کتاب را خود بخواند یا برایش خوانده شود. فعالیت‌هایی که پس از خواندن کتاب طراحی شده‌اند به شکل انفرادی با آن کودک و یا نوجوان انجام شود. کودک و یا نوجوان درباره آن کتاب با آموزگار، کتابدار و یا هر فرد بزرگسال که با او کار می‌کند، می‌تواند گفت و گو کند، گزارشی درباره داستان بنویسد و یا احساسات خود را به شکل هنر نقاشی یا هر گونه دیگر از هنر بیان کند. در این پروسه کودک و نوجوان از فشارهای احساسی رها می‌شود و در ضمن با تحلیل ارزش‌های اخلاقی و برانگیخته شدن تفکر انتقادی در او، بر خود آگاهی او افزوده می‌شود و می‌تواند ارزیابی‌های شخصی و اجتماعی خود را بهبود بخشد. نتیجه آن خواهد شد که او رفتارش را بهبود بخشد و بتواند موضوع‌های مهم زندگی را درک کند.
در کتاب درمانی‌های گروهی، کودکان و نوجوانان داستانی را بلند می‌خوانند یا برایشان کتابی خوانده می‌شود. گفت و گوی گروهی و فعالیت‌های جمعی در پی این خواندن انجام می‌شود. آن‌ها در این بحث‌ها در می‌یابند که تنها نیستند و می‌توانند مشکلات خود را با دیگران سهیم شوند.
اگرچه کتاب درمانی برای حل مشکلات کودکان در بحران است، اما تنها به این موارد محدود نمی‌شود. به طور کلی ادبیاتی که زندگی کودکان را بازتاب می‌دهد، می‌تواند کودکان را در حل مشکلات و ناشناخته‌های زندگی خود یاری دهد.
گام‌های کتاب درمانی:
- شناسایی نیازهای کودکان و نوجوانان مورد هدف
- گزینش مواد مناسب
- طراحی فضا و زمان نشست‌ها (از پیش مخاطبان را درباره چگونگی گرداندن جلسه آگاه کنید).
- طراحی فعالیت‌های پس از کتاب خوانی
- گفت و گو درباره داستان یا کتاب
- نوشتن درباره کتاب یا داستان، نقاشی و اجرای نمایش
- برانگیختن کودکان برای فعالیت‌ها بیشتر (پرسش‌های بیشتر درباره موضوع کتاب یا داستان).
- اختصاص زمان استراحتی به کودکان – دادن فرصتی برای واکنش آن‌ها به داستان
معرفی فعالیت‌های بیشتر:
- بازگویی دوباره داستان
- گفت و گوی عمیق‌تر درباره داستان (برای نمونه می‌توان درباره کارهای درست و غلط شخصیت‌های اصلی، ضعف و قوت آن‌ها، درباره اصول اخلاقی و قوانین بیشتر گفت و گو کرد).
- فعالیت‌های هنری (صحنه‌هایی از داستان را تصویرگری کنند، با استفاده از کلاژ عکس و روزنامه تصویرهایی از داستان را بازنمایی کنند).
- نوشتن خلاق (برای نمونه داستان را به شکل دیگری بازنویسی کنند، تصمیم‌های شخصیت‌های داستان را تجزیه و تحلیل کنند).
- نمایش خلاق (نقش بازی کنند، و یا با ساختن عروسک‌های داستان، آن را به شکل نمایش عروسکی اجرا کنند).
افزودن دیدگاه جدید