بدون مروج ادبیات حرکت نمی‌کند

سخنرانی نوش‌آفرین انصاری، استاد پیشکسوت کتابداری و رئیس هیأت مدیره شورای کتاب کودک به عنوان سخنرانی ویژه در همایش سالانه ی انجمن علمی دانشجویی علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه الزهرا

نوش‌آفرین انصاری: نگاه اجتماعی من به کتابداری باعث شد ارتباطم با دانشجویانم باقی بماند

انصاری گفت: من سال ۴٧ وارد دانشگاه تهران شدم و ٣٠ سال بعد از آنجا بازنشسته شدم. اما دلیل اینکه در طی همه این سالها ارتباطم با عزیزان و دانشجویانم حفظ شده‌است، اتفاقی فرادانشگاهی بوده‌است و آن اینکه در سال ۴٢، وقتی با یک فوق دیپلم کتابداری و با حس اینکه مسئولیت اجتماعی‌ام مشخص شده‌است به ایران آمدم عضو یک سازمان مردم‌نهاد به نام شورای کتاب کودک شدم. اکنون ۵٢ سال است که با شورا کار می‌کنم و تعلق من به این نهاد سبب شده‌است که همه دوستانم که بسیاری از آن‌ها اساتید شما و پژوهشگران برجسته کشور هستند، با من شورایی در ارتباط باشند. وگرنه من معلمی بسیار ساده بودم و همه دانشجویانم که در این جمع حاضرند و دیگرانی چون آقای بدیع‌الزمان فروزانفر، کامران فانی و دکتر عباس حری، اطلاعات بیشتری از من داشتند و حداقل فارسی را بهتر از من سخن می‌گفتند و کتاب‌های بیشتری خوانده بودند. اما آنچه من به این بچه‌ها دادم و آن‌ها به من دادند بحث نگاه اجتماعی به کتابداری بود. به این دلیل بود که این ارتباط توانست تا به امروز باقی بماند.

نوش‌آفرین انصاری: به قول یک کتابدار فرانسوی، اگر کودکان «در ابیات وارد شوند» در آینده کتابخوان خواهند شد.

دبیر شورای کتاب کودک در ادامه گفت: خوب است شما به شورا به عنوان یک کتابخانه خاص نگاه کنید. ما در شورا معتقدیم آنچه در ذهن کودک ماندگار خواهد شد؛ ادبیات است و به قول یک کتابدار فرانسوی، اگر کودکان «در ابیات وارد شوند» در آینده کتابخوان خواهند شد. و فکر نکنید که کتابخوانی یعنی در دست گرفتن کتاب. کتابخوانی یک شیوهٔ نگاه کردن است. در یک برگ و در صدای رود نیز می‌توان کتاب خواند.

نوش‌آفرین انصاری: بدون مروج ادبیات حرکت نمی‌کند

وی افزود: ما در شورا به دنبال تربیت مروج بوده‌ایم. بدون مروج ادبیات حرکت نمی‌کند. در جهان امروز و با وجود تکنولوژی ذهن کودک خیلی زود به سوی چیزهای دیگر حرکت می‌کند. در همهٔ جهان عاملی به نام مروج شناخته شده است که کودک و ادبیات کودک را می‌شناسد و مثلثی متشکل از کتاب، کودک و مروج تشکیل می‌دهد. ما در شورا کارگاه‌های سالانهٔ آشنایی با ادبیات کودک برگزار می‌کنیم. شرکت‌کنندگان در فضایی داوطلبانه کار با عشق را می‌آموزند و در پایان به صورت مروجین کتاب کودک فارغ‌التحصیل می‌شوند. این جریان شورا را توانمند کرده‌است که از اهمیت مروج در توسعه ادبیات کودک دفاع کند.

نوش‌آفرین انصاری: من فکر می‌کنم کتابداران بیش از حد گرفتارند و آن صلح ذهنی را ندارند که وقتی با بچه‌ها کار می‌کنند متمرکز باشند

انصاری ادامه داد: در کشور ما هنوز جا نیفتاده‌است که کتابخانه از نیروهایی از خارج برای کار پاره‌وقت استفاده کند. من فکر می‌کنم کتابداران بیش از حد گرفتارند و آن صلح ذهنی را ندارند که وقتی با بچه‌ها کار می‌کنند متمرکز باشند. در جهان، کتابخانه‌های بزرگ در این موارد از مروج‌ها برای پروژه‌های خاص استفاده می‌کنند. امیدوارم این جریان در ایران نیز جا بیفتد.

نوش‌آفرین انصاری: مقالات دانشنامه کودک و نوجوان واقعا برای ذهن کودک و نوجوان مهندسی می‌شوند

این استاد پیشکسوت اظهار داشت: بحث دیگر، اتفاقی است که در سال ٥٨ در شورا افتاد. شورا نهادی بسیار ایران‌دوست است. ما معتقدیم آنچه ایران دارد یگانه است و ما در معرفی آن سهل‌انگاری بسیاری کرده‌ایم بنابراین در سال ٥٨ تصمیم به انتشار دانشنامه کودک و نوجوان گرفتیم. همه آن‌هایی که کلاس مرجع را گذرانده‌اند این اثر را می‌شناسند. تا کنون ۱۵ جلد از این دانشنامه منتشر شده‌است. این یک کار مرجع ساده نیست بلکه اثری یگانه است. زیرا اولا یک سازمان مردم‌نهاد بدون کمک دولتی آن را منتشر می‌کند و دوما ٩۵ درصد مقالات آن توسط نویسندگان اهدا می‌شوند. هرکس دوست داشته باشد می‌تواند با مراجعه به طبقه سوم ساختمان شورا این شور و هیجان و کار داوطلبانه را ببیند. مقالات واقعا برای ذهن کودک و نوجوان مهندسی می‌شوند. افراد زیادی به عنوان نویسنده و ویراستار در این کار سهیم‌اند. ما خود را مسئول پاسداشت زبان فارسی می‌دانیم. فرهنگنامه زبانی کاملا درست و استوار دارد.

نوش‌آفرین انصاری: جامعه فرهنگی ما احترامی برای کتاب قائل نیست

انصاری افزود: ما به عنوان نسل بنیان‌گذار انتظار نداریم که نتیجه کار را با چشم خودمان ببینیم. باید نسلی بگذرد. اما باید چیزی باشد تا عشق مجموعه‌ای از مردم ایران را نسبت به کودکان نشان بدهد. عشق با کارهای بزرگ نشان داده می‌شود و دانشنامه در مقیاس جهانی کاری بزرگ است. این وظیفه مروج ادبیات کودک است که علاقه کودک را به یک مدخل خاص دانشنامه جلب کند وگرنه شاید کودک ترجیح بده اطلاعات را از وب بگیرد. به ما پیشنهاد شده کتاب‌ها را به صورت الکترونیک دربیاوریم تا خواننده بیشتری داشته باشد. در سال‌های آینده این کار نیز محقق خواهد شد اما این وظیفه کتابدار و کتابخانه است که وقتی یک کتاب به صورت مسلسل چاپ می‌شود پیگیر تهیه شماره‌های جدید آن باشد و مجموعه خود را ناقص نگذارد. این اتفاق در هیچ جا غیر از حسینیه ارشاد نیفتاده و این نشان می‌دهد که جامعه فرهنگی ما احترامی برای کتاب قائل نیست. ببینید که آکسفورد و بریتانیکا را در چه جایگاهی قرار می‌دهیم. این شیفتگی نسبت به غیر و بی‌توجهی به تلاش فرهنگی داخلی خطرناک است. جامعه دانشگاهی ما به قدر کافی به این کار بزرگ نپرداخته است. دلیلم این است که هرگز بازدیدی از سوی دانشگاه‌ها از مجموعهٔ دانشنامه صورت نگرفته‌است.

نوش‌آفرین انصاری: کتاب مرجع کودک و نوجوان باید امانت داده‌ شود

دبیر شورای کتاب کودک ادامه داد: نکته دیگر این است که ما در کتابخانه کودک نباید اسیر یک ام یا آر مرجع باشیم. کتاب مرجع کودک و نوجوان باید امانت داده‌ شود. زیرا عشق به خواندن را ایجاد می‌کند. محیط کتابخانه‌های ما جذاب نیستند. شبیه مدرسه‌اند و نمی‌توان انکار کرد که در این سرزمین بچه‌ها به زور به مدرسه می‌روند. کتابخانه‌ها کودکان و نوجوانان را از انرژی سرشار نمی‌کنند. کودک باید بتواند یک اطلس، یک واژه‌نامه یا یک جلد از دانشنامه را با خود ببرد. اگر خیلی نگران مراجعه‌کننده بعدی هستیم می‌توانیم دو سری از کتاب مرجع تهیه کنیم.

ارائه تجربه موفق ایجاد کتابخانه عمومی توسط شورای کتاب کودک و طرح سبد خواندن و حضور مروج

نوش‌آفرین انصاری اظهار داشت: سومین اتفاق بزرگ در شورای کتاب کودک ایجاد کتابخانه عمومی در ضلع شمالی میدان منیریه است که در سال ٨٣ توفیق آن را یافتیم. در این کتابخانه برخی از تجربه‌های جهانی مهم را که خودمان نیز به آن‌ها رسیده بودیم عملی کردیم. ما در اینجا سبد خواندن و حلقه‌های خواندن را داریم. در طرح سبد خواندن، ١٢ سبد خواندن داریم که هر یک با ١٢ کتاب و یک کارشناس ادبیات کودک ١٢ خانواده را پوشش می‌دهند. این خانواده‌ها که اکثرا همدیگر را نمی‌شناسند و در طول یکسال در کنار هم لذت خواندن را تجربه می‌کنند. شواهد زیادی وجود دارد که دقیقا تایید می‌کند که بعد از یک سال رفتار مطالعهٔ خانواده تغییر می‌کند. همچنین حلقه‌های خواندن دبستان و راهنمایی و دبیرستان و برنامه‌های خوانش جمعی و نقد و بررسی کتاب را داریم. یک مطالعه کیفی موردی توسط یکی از دانشجویان دانشگاه خوارزمی به نام خانم برومند درباره این کار انجام شده است که این کتابخانه و برنامه‌هایش را دستاوردی موفق می‌داند. ما در این جا نقش مهم و اساسی مروج را کشف کردیم. فراموش نکنیم که تمام این برنامه‌ها باید در کتابخانه‌های عمومی، در همه اشکالشان اتفاق بیفتد. و نیز در کتابخانه‌های مدارس.

نوش‌آفرین انصاری: باید مادران را در برنامه‌های کتابخانه‌های عمومی درگیر کنیم

سخنران کلیدی این همایش افزود: این مبحث خیلی مهم است که ماهیت کتابخانه‌های عمومی در جهان تغییر کرده‌است. امروزه کتابها را می‌شود به شکل‌های مختلف و از جاهای مختلف تهیه کرد و کتابخانه‌ها بیشتر مکانی برای دیدار و اجرای برنامه‌های جمعی مختلف دربارهٔ کتاب هستند. این بی‌نهایت ارزشمند است. نکته دیگری که در سال‌های اخیر مطرح شده این است که اگر می‌خواهیم کودکان کتاب بخوانند باید مادران را دریابیم. این نظریه که کودک به تنهایی عضو کتابخانه شود در کتابخانه‌های جدید در دنیا منسوخ شده. کانون پرورش از ٦ سالگی عضو می‌پذیرد. در حالی که میلیون‌ها کودک از روز اول و به خصوص از ٥ ماهگی حق شنیدن لالایی و داستان و قرار گرفتن در فضای مطالعه کتاب را دارند. این مدت قبل از شش سالگی تبدیل می‌شود به زمان از دست رفته. ما باید نگاهی سراسری و ملی داشته باشیم. بحث کودک و مادر باید در این سرزمین که درصد زیادی از زنانش سواد ندارند جدی گرفته ‌شود. ما در ایران تنوع اجتماعی زیادی داریم. گزارش‌هایی دیده‌ام از کودکانی که برای مادرانشان کتاب می‌خوانند. باید مادران را در برنامه‌های کتابخانه‌های عمومی درگیر کنیم. ما در خانه کتابدار کودک این کار را کرده‌ایم و از ۵ ماهگی تا ١۶ سالگی عضو می‌پذیریم.

نوش‌آفرین انصاری: من از شما دعوت می‌کنم که به شورا بیائید. منتظر بازدیدهای دانشگاهی نباشید

استاد بازنشستهٔ دانشگاه تهران به عنوان جمع‌بندی سخنان خود گفت: می‌بینید که زندگی من سرشار از تجربه‌های کتابی است که در شورا یا دانشنامه یا خانه کتابدار کودک آموخته‌ام. حالا می‌بینید که چرا پس از همهٔ این سال‌ها فرزندان معنوی من هنوز با من در ارتباطند. من بعضی از آن‌ها را مدت‌ها نمی‌بینم اما وقتی که می‌بینم چنان است که گویی هرگز از هم جدا نبوده‌ایم. من از شما دعوت می‌کنم که به شورا بیائید. منتظر بازدیدهای دانشگاهی نباشید. مثل یک شهروند مستقل بیایید و ببینید. به زودی تحصیل شما تمام می‌شود و هر یک از شما می‌تواند در گوشه‌ای از ایران برای نزدیک کردن کودکان به کتاب و برای به ثمر رساندن آرمان بزرگ همایش امسال کارهایی انجام بدهد.

نوش‌آفرین انصاری: اولین دانشگاهی که به دانشجویان نابینا به عنوان نابینا خدمات کتابخانه‌ای ارائه کرد دانشگاه الزهرا و توسط آقای شمسبد بود

انصاری در پایان گفت: بگذارید نکته‌ای درباره آقای شمسبد بگویم. اولین دانشگاهی که به دانشجویان نابینا به عنوان نابینا خدمات کتابخانه‌ای ارائه کرد الزهرا بود و این به ابتکار آقای شمسبد صورت گرفت. تا قبل از آن دانشگاه‌ها به دانشجویان نابینای خود می‌گفتند برای کتاب‌هایتان به رودکی بروید. اما آقای شمسبد گفت خیر، من مسئولم و باید به شما خدمات ارائه بدهم. این کار خیلی مهمی است. بچه‌های نابینا بسیار توانمندند.

نوش‌آفرین انصاری: باید به دنبال نقش اجتماعی خود باشید. باید به دنبال کتاب برای همه باشیم

وی تصریح کرد: شما هم باید در کتابخانه‌ها به فکر مشتریان ویژه‌تان باشید. چقدر توان سرویس‌دادن به آن‌ها را دارید؟ آیا ویلچر از میان قفسه‌های شما رد می‌شود؟ باید به دنبال نقش اجتماعی خود باشید. باید به دنبال کتاب برای همه باشیم. مثال دیگر، حسینیه ارشاد است که زمانی تصمیم گرفت دو نفر از کتابدارانش را برای آموزش زبان اشاره بفرستد. زبان اشاره زبان رسمی ناشنوایان جهان است. چقدر این دیدگاه‌ها در کتابداری ایران مطرح است؟ من هرگاه خبر چنین تصمیمات خلاقی را می‌شنوم خرسند می‌شوم و بیشتر اطمینان حاصل می‌کنم که کتابداری بهترین حرفه جهان است. ما باید از حرفهٔ خود سربلند باشیم. به این فکر نکنیم که چرا جامعه ما را نمی‌شناسد. ایراد از ما نیست. جامعه دچار مشکل است.

نوش‌آفرین انصاری: «کتابدار باید هر جا که هست اسوه و نمونه باشد»

پس از این سخنرانی، اعضای کمیته ی علمی همایش با تقدیم هدیه‌ای از خانم نوش‌آفرین انصاری قدردانی به عمل آوردند و حاضران با ایشان عکس یادگاری گرفتند. انصاری با ذکر این نکته که «کتابدار باید هر جا که هست اسوه و نمونه باشد» سن را ترک کرد.