متخصصان بر این باور هستند تغییرات فصلی باعث ایجاد واکنش‌های روانی و رفتاری در کودکان می‌شود. خلق بهاری، خلق تابستانی، خلق پائیزی و خلق زمستانی چهار فصل انسانی هستند. بشر همواره با تغییر فصول، دگرگونی‌هایی را نیز در خلق و خو و رفتارهای خود یافته است.
با تغییر فصول و عوض شدن شرایط آب و هوایی و منابع غذایی، هورمون‌ها و مواد شیمیایی بدن انسان نیز دچار تغییرات بیشتری شده‌اند و با روی کار آمدن دانش روانشناسی و علوم رفتاری تحقیقات پیرامون این فصول خلقی آغاز شده است.
متخصصان روانشناسی و روانپزشکان در ابتدا باور داشتند تغییرات خلقی بر اثر تغییر فصول یا به عبارتی دیگر «اختلالات فصلي» تنها مختص بزرگسالان است و شامل کودکان نمی‌شود اما با گسترده تر شدن تحقیقات، آنها متوجه ناآرامی‌های فصلی و دگرگونی‌های خلقی در کودکان شدند. واکنش‌های روانی و رفتاری کودکان و بزرگسالان در برابر بیماری‌ها و اختلالات یکسان نیست.
خیلی از اوقات کودک به افسردگی مبتلا می شود ولی به جای کندی روانی، غم، اندوه و بی انگیزگی، رفتار پرخاشگرانه یا بیقراری از خود بروز می‌دهد بنابراین تغییر واکنش کودکان در فصول مختلف سال نیز نشانگر آن است که کودکان تحت تاثیر شرایط آب و هوایی و موقعیتی فصل‌ها قرار می‌گیرند. تقریباً اکثر کودکان در فصل‌های مختلف دگرگونی‌های رفتاری دارند اما نمی‌توان گفت همه آنها به اختلالات فصلی مبتلاهستند. طبق آمار سازمان بهداشت جهانی ۳۰ درصد کودکان از اختلالات فصلی رنج می‌برند و این اختلالات در فصل زمستان در میان آنها شایع تر است اما تغییر رفتار کودکان در همه فصول سال نیز دیده می‌شود.
تغییر رفتار کودکان در فصل بهار و تابستان
با آغاز فصل بهار به طور نسبی از سردی هوا کاسته شده و تعداد ساعات روز نیز افزایش پیدا می‌کند. با رقیق شدن هوا و تابش مستقیم نور خورشید آن رخوت زمستانه به پایان رسیده و در این فصل فعالیت جسمانی کودکان بالاتر رفته و کودکان به نسبت پرخاشگرتر می‌شوند و احتمال شایع تر شدن اختلال ADHD یا بیش فعالی، نقص توجه، پرحرفی، کم خوابی و پراشتهایی در کودکان بالاتر می‌رود. خصوصاً آن که پایان این فصل، امتحانات درسی کودکان آغاز شده و این نقص توجه و تکانشگری های شان تاثیر نامطلوبی روی شرایط تحصیلی آنها خواهد گذاشت و کودکان با افت تحصیلی نسبی روبرو خواهند شد.
البته به دلیل گرده افشانی درختان احتمال حساسیت‌های تنفسی بالاتر رفته و این مسئله احتمال واکنش‌های خلقی چون افسردگی را برای کودکان بیشتر خواهد کرد. با شروع گرمای شدید خصوصاً در مناطق جغرافیایی بسیار گرم رخوت و احساس خستگی نیز در کودکان افزایش پیدا می‌کند. در این فصل کودکان واکنش‌های روانی مثل خستگی، نفرت، پرخاشگری، نزاع‌های بی موضوع، بیقراری، کم اشتهایی و ... را بروز می‌دهند. کودکان در این فصل با افزایش فعالیت در پایان روز رو به رو هستند و کاهش تنش را در پایان روز تجربه می‌کنند.
واکنش روانی کودکان در فصل پائیز و زمستان
در آغاز فصل پائیز هنوز هوای تابستانی حاکم است و کودکان نیز با انرژی سال تحصیلی را شروع می‌کنند اما با کاهش ساعات روز و سرد شدن هوا واکنش‌های جسمی، اجتماعی و روانی کودکان نیز تغییر می‌کند. عمده‌ترین پاسخ روانی کودکان نسبت به این فصل احساس خستگی و خواب آلودگی است. میزان اختلالات فصلی کودکان در اواخر فصل پائیز و شروع زمستان افزایش پیدا می‌کند. به طور کلی متخصصان روانپزشکی و روانشناسان بر این باورند که اختلالات فصلی به نور و عرض جغرافیایی محل زندگی افراد بستگی دارد. فصول سرد سال نور خورشید و ساعات روز کم است و این موضوع باعث اوج گیری اختلالات فصلی در کودکان و بزرگسالان می‌شود.
تحقیقات دانشمندان کالیفرنیا نشان می‌دهد مردم سرزمین‌های شمالی مثل نیوزیلند، فاینلند و ... ۵/۹ درصد بیشتر از سایر افراد به اختلالات فصلی مبتلاشده و احتمال بستری شدن و خودکشی در میان آنان نیز بیشتر است. در سایر نقاط جغرافیایی افراد ممکن است احساس افسردگی طولانی مدت نداشته باشند اما برای انجام کارهای روزمره احساس بی انرژی بودن و انگیزه نداشتن می‌کنند. روانشناسان تکاملی معتقدند این بیماری طی سالیان دراز همواره به دلیل تغییر شرایط زندگی و رفاهی انسان با او همراه بوده است.
به طور کلی در سالیان اولیه به دلیل افزایش برف و سرما میزان غذای موجود و یا به عبارتی منابع غذایی انسان کاهش پیدا کرده و انسان ترجیح می‌داد در مواقع نبودن مواد غذایی در خواب به سر برد تا کالری کمتری به مصرف برساند و بهترین مثال این دوره خواب زمستانه است اما در عصر ما خواب زمستانه به معنای دیرینه شناسی آن معنایی ندارد و تغییرات خلق و خویی و رفتاری در طول زمستان رخ می‌دهد. روانشناسان تکاملی دانشگاه کالیفرنیا معتقدند این واکنش‌ها منطبق با شرایط بیرونی است یا تغییر شکل یافته همان خواب زمستانی است زیرا قالب رفتار در این فصل ناشی از رخوت و بی اشتیاقی است و فرد تمایل زیاد به خواب دارد. در کودکان نیز واکنش‌های مشابه به واکنش بزرگسالان در فصول سرد سال مشاهده می‌شود.
۳ علامت احتمال ابتلای کودکان به اختلالات فصلی
علائم شروع بیماری در کودکان همانند بزرگسالان یکسان نیست. هنگام آغاز این بیماری کودک مدرسه را خوب شروع می‌کند و روند تحصیلی مطلوبی دارد اما پس از گذشت چند هفته یکباره نمرات درسی‌اش افت کرده و مشکلات تحصیلی زیادی پیدا می‌کند. میزان فعالیت و بازی کودک در فصل تابستان پس از هشت تا ۱۰ ساعت خواب بیشتر است اما در این فصل کودک پس از ۱۲ ساعت خواب هنوز احساس کسالت و خستگی می‌کند. به علاوه در این فصول اشتهای کودک تغییر کرده و تمایل او به مصرف مواد نشاسته دار و شیرین بیشتر می‌شود.
این‌ها سه علامت مشخص بیماری اختلال فصلی است اما والدین از طریق علائم دیگری نیز می‌توانند به بیماری کودکشان پی ببرند. این علائم شامل اضطراب، کاهش انرژی، کج خلقی، خستگی، تمایل به خواب زیاد، مشکلات خواب، سردرد، دشواری در تمرکز، اجتناب از ارتباطات اجتماعی، نداشتن تمایل به فعالیت‌های دسته جمعی و ورزشی، آسیب حافظه، کاهش فعالیت‌های منظم، مشکلات در نوشتن، گریه ناگهانی، کج خلقی و تمایل افراطی به تماشای تلویزیون می‌شود.
بخشی از بیماری‌های فصلی ژنتیکی هستند و این اختلال بیشتر در مناطق سردسیر شمالی به طور ژنتیکی انتقال پیدا می‌کند اما برخی عوامل شیمیایی و هورمونی نیز در این بیماری دخیل است.
دو نوع ماده شیمیایی که بیش از همه در ارتباط با بیماری فصلی کودکان شناخته شده است ملاتونین سروتونین است. کاهش این دو ماده در مغز باعث کاهش عملکرد مغزی و جسمی شده و واکنش روانی او نیز کاهش پیدا می‌کند. ماده شیمیایی ملاتونین ارتباط مستقیمی با تاریکی و رطوبت هوا دارد و هنگام کاهش ساعات روز میزان این ماده نیز در غده صنوبری مغز کاهش پیدا می‌کند.
درمان اختلال فصلی کودکان
در کل درمان‌های اختلال فصلی شامل نوردرمانی، درمان دارویی، تصفیه هوایی، یونولیزه، درمان شناختی – رفتاری و دقت در میزان ملاتونین می‌شود اما درمان در کودکان به شیوه‌های دیگری نیز صورت می‌گیرد.
روانپزشکان دانشگاه میشیگان معتقدند پیش از کاربرد هر نوع درمانی بهتر است از دانش اختلال فصلی کودک اطمینان کامل حاصل کرد.
آنها معتقدند از روی به هم ریختگی وعده غذایی، اشتیاق زیاد آنان به کربوهیدرات و شیرینی‌ها و نیز سایر علائم رفتاری کودکان به اختلال فصلی کودکان پی برده می‌شود. اما مهم‌ترین تکنیک درمانی در کودکان، درمان برخاستن در سپیده دم صبحگاهی است و طبق این روش درمان کودک مبتلابه اختلال فصلی هنگام طلوع آفتاب با صدای زنگ ساعت به آرامی از خواب برمی خیزد و در روزهای بعدی به طور طبیعی و با تنظیم تابش نور آفتاب به اتاق خواب از خواب برمی خیزد.
این تابش صبحگاهی اهمیت زیادی در بهبود بیماری کودک دارد زیرا سیگنال نور صبح که در نخستین ساعات روز به دست می‌آید بسیار مفیدتر از سیگنال هایی است که در دیگر ساعات روز به دست می‌آید. این سیگنال ها حتی از نوردرمانی هم اثر بیشتر دارد.
در این شیوه درمانی، کودک هنگام گرگ و میش شب به رختخواب رفته و با سپیده دم از خواب قدم به قدم با تابش نور خورشید بیدار می‌شود. نوری که هنگام صبح به درون پلک‌ها نفوذ می‌کند، باعث می‌شود میزان ترشح کورتیزول در مغز کاهش پیدا کرده و فرد از خواب برخیزد. والدین علاوه بر اقدامات درمانی برای بهبود وضعیت کودکشان می‌بایست برخی اقدامات نوردرمانی طبیعی را نیز به کار بندند مثلاً این دسته از کودکان در کلاس درس باید در کنار پنجره بنشینند و یا او را تشویق کنند در روزهای آفتابی زمستان در بیرون از خانه بازی یا فعالیت‌های ورزشی کنند.
نظر کارشناسی دکتر مهین اسلامی
دکتر مهین اسلامی شهربابتی، فوق تخصص روانپزشکی و عضو دانشگاه علوم پزشکی کرمان درباره واکنش‌های روانی و رفتاری کودکان نسبت به اختلالات خلقی و خصوصاً افسردگی می‌گوید: «برخلاف ديدگاه هايي كه از قبل وجود داشت و باور بر اين بود كه افسردگي در كودكان وجود ندارد تحقيقات جديد نشان داده است افسردگي و اختلالات خلقي در كودكان بسيار كوچك سه تا چهار ساله نيز وجود دارد.كودكان چون توانمندي بروز احساسات و عواطفشان را ندارند ناراحتي هاي خود را به شكل رفتاري بروز مي دهند.
در كودكان ممكن است اختلالات خلقي به شكل مشكلات خواب و اشتها بروز پيدا كند و كودك بي حال به نظر برسد. در سنين بالاتر حتي تا حدود سن پنج سالگي كودك افسردگي اش را با رفتارهاي پرخاشگرانه و مشكل در خواب و اشتها بروز مي دهد. در سنيني كه تكلم در كودك شكل مي گيرد احساس غمگيني وجود دارد و ميل آنها به فعاليت ها و بازي هايي كه قبلاً برايش لذت بخش بوده كمتر مي شود اما بطور كلي از روي خواب و اشتهاي كودكان به صورت اشتهاي زياد يا كم مي توان به اختلال خلقي آنان پي برد.
در اين دوره سردرد و دل درد نيز در كودكان شايع مي شود. از سن مدرسه نيز علاوه بر تمامي موارد گفته شده كودك افت تحصيلي پيدا مي كند. خصوصاً در ميان كودكاني كه افكار خودكشي بالاست بايد بطور جدي وضعيت رواني كودك بررسي شود. در سن نوجواني نيز چون آنان مي توانند احساس و افكار خود را بيان كنند هم به شكل احساس غمگيني بروز پيدا كند و يا رو به سمت رفتارهاي خطرناك بياورد.
از اين رو افسردگي و اختلال فصلي در كودكان نيز شايع است اما بيشتر بزرگسالان به اين بيماري مبتلا مي شوند».
در پیوند با این مقاله بیشتر بخوانید:
افزودن دیدگاه جدید