کلیت کنونی نمایش در کانون از فرم‌های روایی متنوعی در اجرا بهره می‌گیرد. تعزیه به شکل سنتی یا با تجربیات پراکنده بر نوآوری در شکل اجرایی و مضامین آن، بخشی از این کلیت است. همچنین نمایش‌های عروسکی و مشخصا خیمه‌شب‌بازی و دیگر عروسک‌های محلی نیز سهمی – هر چند اندک – از این مجموعه را بر عهده دارد. همچنین نمایش‌هایی به اجرا درمی‌آید که یا با در نظر گرفتن درام به انجام رسیده‌اند یا بر اساس اقتباس از داستان یا ساختار متون کهن فارسی. قصه‌گویی نیز بخشی دیگر از پیکره‌ی نمایش در کانون را تشکیل می‌دهد.
ناگفته هویداست که در مجموعه‌نمایش‌هایی که شاهد آن هستیم، عناصر و شگردهای مختلف این فرم‌های روایی مختلف، گاه در هم تنیده می‌شوند. «نمایش محیطی» برای کودک و نوجوان نیز از این امر مستثنی نیست. نمایش محیطی به نمایش‌هایی می‌گوییم که در جایی خارج از سالن ویژه‌ی تئاتر به نمایش درمی‌آید. این مکان می‌تواند داخل کتاب‌خانه و کلاس باشد یا حیاط یک مدرسه. در یک اردوی دانش‌آموزشی باشد یا فضای باز یک مرکز فرهنگی‌هنری. این نوشتار به بررسی طرح و متن در «نمایش محیطی» برای مخاطب کودک و نوجوان می‌پردازد.
١- پیش از هر چیز باید توجه داشت که نمایش محیطی صرفا اجرای یک روایت در یک مکان عمومی، محیط مدرسه، اردوگاه یا کتاب‌خانه نیست، بلکه همچون فرم‌های دیگر روایت نمایشی، برای خود مختصات و ویژگی‌هایی دارد. این فرم‌ها به اقتضای فضای خارج از سالن‌های رسمی تئاتر، حوصله و مجال تماشاگر خردسال، کودک یا نوجوان و تاثیربرانگیزی، می‌تواند مخاطب غیرمقید به مکان‌های بسته نمایش را به مدد توش و توان و جذابیت‌های نمایشی و آفرینش‌های صحنه‌ای به سوی خود جذب کند و تار و پود ارتباط خود را با روح و جان کودک و نوجوانِ تماشاگر مستحکم کرده و سرانجام در کوتاه‌ترین زمان و به موجزترین زبان، پیام خود را به تماشاگر منتقل سازد.
٢- نمایش‌گر محیطی با تماشاگری روبه‌روست که الزاما برای دیدن نمایش، در آن مکان حضور ندارد. او ممکن است به دنبال جذابیت‌های دیگری باشد که در محیط وجود دارد یا ناخواسته ایجاد می‌شود. به سخن دیگر، آن‌ها حتی ممکن است رهگذرانی باشند که در حال عبور، مجذوب روایتی نمایشی می‌شوند. از این‌روست که روایت نمایش محیطی باید از چنان قابلیتی برخوردار باشد که تماشاگر را بدون قرار قبلی به سوی خود جلب کند و در ارتباطی زنده و فرصتی کوتاه به ارایه‌ی حرف خود بپردازد. در این میان آن‌چه مهم است، مشارکت جدی مخطب کودک و نوجوان و حضور بی‌واسطه‌ی آنان در این روایت محیطی است. امری که از ویژگی‌های این هنر نمایشی است و بی‌تشریفات و تجملات، روایت خود را پیش روی تماشاگر همدل به منصه‌ی ظهور می‌رساند و آنان را به سوی خود دعوت می‌کند. نمایش‌گران محیطی روایت‌گران نمایشی هستند در بین بچه‌هایی که شاید به دلیل ناآشنایی به نمایش روی خوش نشان نمی‌دهند. آنان بساط نمایش خود را پیش بچه‌ها می‌گشایند و مشکلات، آرزوها، حرف‌ها و غم و شادی‌هایشان را با خود آنان در میان می‌گذارند. پیامد این حرکت، افزون بر تفنن، سلامت فرهنگی و ایجاد شور و شوق و تعالی روحیه‌ی انسانی مخاطب کودک و نوجوان است.
شیوه‌های روایت در نمایش محیطی واجد هویتی مستقل است. نمایش‌گر محیطی٬ قصه‌ی خود را ساز می‌کند. گیریم که مخاطب کودک و نوجوان را مشتاق راهی شدن به سوی سالن‌های نمایش نیز خواهد ساخت و از این نظر، می‌تواند پشتوانه‌ی موثری برای نمایش حرفه‌ای کودک و نوجوان ما باشد. چنین است که می‌گوییم استمرار و تداوم آن٬ همانا اعتلا و بقای هنر تئاتر کودک و نوجوان این مرز و بوم است.
٣- تئاتر محیطی کودک و نوجوان، پیشینه‌ای همپای حضور تئاتر کودک و نوجوان در ایران دارد. آن‌گاه که نمایش‌گرانی، آنان را گرد می‌آوردند و برایشان نمایشی اجرا می‌کردند. زنده‌یاد باغچه‌بان نیز نمایش‌های «با کودکان» خود را در محیط باز مهدکودک خود برگزار می‌کرد. اما شکل رسمی حضور نمایش محیطی در جشنواره‌های رسمی در ایران از سال ٦٦ در ششمین جشنواره‌ی بین‌المللی تئاتر فجر بود. از آن زمان هر سال بخشی از بسیاری جشنواره‌های معتبر، به نمایش محیطی اختصاص یافته است. نمایشی که گرچه نام خیابان یا محیطی بر خود دارد، اما بسیاری از فضاها را دربرمی‌گیرد؛ خیابان، حیاط مدرسه، پارک، کتاب‌خانه، کلاس، میدان‌های عمومی، اردوگاه‌ها، و... محیط‌های خوبی برای عرضه نمایش محیطی هستند.
کشیده شدن نمایش‌ها به فضای غیررسمی نمایش به ایجاد ارتباط بیش‌تر و قوی‌تر با کودکان و نوجوانان و نیز بهره‌گیری از تحرک موجود در فضاهای باز و پر رفت‌وآمد برای ایجاد تحرک و تهییج فکری و عملی در مخاطب و تبدیل او به بازیگری متفکر در عرصه فعالیت‌های اجتماعی است؛ و این نکاتی است که نباید طراح و ایده‌پرداز نمایش محیطی از آن غافل باشد. که غفلت همان و اجرای «نمایش‌نامه‌های صحنه‌ای» در محیط حضور بچه‌ها٬ همان!
آن‌چه باید موضوع این‌گونه نمایش‌ها قرار گیرد، وقایع روز جامعه در ارتباط با کودکان و نوجوانان است. مسایلی که کودکان و نوجوانان محیط، روزانه با آن درگیر هستند. بدین لحاظ مضامین نمایش‌های محیطی بسیار متغیر و متنوع است و همین گوناگونی و تناسب با روح حاکم بر جامعه، موجب می‌شود از نمایش‌های صحنه‌ای که با موضوعات از پیش تعیین‌شده و گاه دور از مسایل کنونی جامعه اجرا می‌شوند، پیشی گرفته، توجه مخاطب را بیش‌تر جلب خویش سازند. (در نمایش محیطی٬ نمایش‌گر نمی‌تواند به اجرای نمایش مورد علاقه‌ی خود در چند دهه پیش بپردازد!)
اگر مضامین تاریخ‌مصرف‌دار در تئاتر صحنه‌ای امتیاز منفی می‌گیرد٬ اما ایده‌ی نمایش محیطی هرچه «به‌روزتر» باشد به ماهیت این نمایش نزدیک‌تر است.
۴- طرح نمایش محیطی اگرچه در نگاه اول، همانند یک روزنامه عمل می‌کند و سعی در انتقال سریع و به‌هنگام سایل روزمره اجتماع دارد، اما با گرایش فکری ویژه و جهت‌گیری خاصی با زبان نمایش به تحلیل و انتقاد مطالب مطرح شده می‌پردازد و با استفاده از شگردهایی همچون بدیهه‌گویی، شعر، ترانه‌ی فولکلور، شوخی٬ گریم، لباس، آوازهای دسته‌جمعی، موسیقی، پلاکارد، کاریکاتور، پانتومیم، آکروبات و... در ارتباط رودررو با کودکان و نوجوانان و گفت‌وگوی مستقیم، آنان را وادار به واکنش، قضاوت و تجزیه و تحلیل مسایل اجتماعی و سیاسی محیط اطرافش می‌کند.
۵- برخی ویژگی‌های شاخص، نمایش محیطی را از «نمایش صحنه» جدا می‌سازد. در نمایش محیطی حتی اگر متنی از پیش نوشته‌شده وجود داشته باشد، لکن «بداهه‌سازی» است که حرف نخست را می‌زند. بدین سبب است که بسیاری به جای «متن» به وجود «طرح» برای نمایش محیطی معتقد هستند؛ چراکه به دلیل تغییراتی که در ارتباط تنگاتنگ با تماشاگر و شرایط محیطی پیش می‌آید، اجرای دقیق چیزی به نام متن امکان ندارد و از آن‌جاکه بداهه‌کاری و انعطاف‌پذیری جزو ملزومات نمایش محیطی است، برای یک اجرا باید نخست طرحی ریخته شود و در آن، چارچوب کلی برای آغاز و ادامه مشخص شود و بقیه را بر اساس شرایط موجود در زمان اجرا بنیان نهاد. بدیهی است که این سخنان به معنای سپردن نمایش به دست تقدیر نیست! بلکه همه‌ی مراحل کار و احتمالات ممکن، باید پیش‌بینی و حساب‌شده باشد. مگر آن‌که از اجرای آن نمایش هیچ هدفی نداشته باشیم!
۶- نوع تماشاگر نمایش محیطی کودک و نوجوان، خود به خود متن را از بیان مسایل سنگین و پیچیده باز می‌دارد. گروه‌های حرفه‌ای محیطی (در کشورهایی که نمایش محیطی را جدی گرفته‌اند) حتی برای بیان جدی‌ترین مسایل اجتماعی جامعه‌ی خود از بیانی ساده و روان بهره می‌گیرند. فراموش نکنیم که سادگی به معنای سطحی بودن نیست؛ حرف عمیق زدن نیز٬ هم‌معنای گنگ سخن گفتن نیست.
٧- در نمایش محیطی همواره مرز میان روایت صحنه و مخاطب (=تماشاگر و بازیگر) شکسته می‌شود. در حقیقت، نمایشی که تماشاگر امکان شکستن مرزش را نداشته باشد، محیطی نیست. نمایش‌گران محیطی باید بکوشند تا امکان حضور و مشارکت هرچه بیش‌تر فیزیکی (و مهم‌تر از آن٬ ذهنی) کودک و نوجوان در روایت را فراهم آورند؛ و ناگفته نگذاریم که اساسا صاحب‌نظران برآن اند که شکل ایده‌آل نمایش برای کودک و نوجوان (چه در سالن رسمی و چه در خارج آن) تئاتر مشارکتی است.
به دیگر سخن، در نمایش محیطی، همه (تماشاگران و نمایش‌گران) همزمان، روایت را می‌بینند و آن را بازی می‌کنند. وجود موارد غیرقابل پیش‌بینی و غافل‌گیرکننده، در نمایش محیطی امری عادی است. اگر برای نمایش صحنه، کارگردان تمامی موارد (از ورود تماشاگر به سالن انتظار تا نحوه‌ی خروج آنان) را تنظیم و تکلیف می‌کند، در نمایش محیطی این امر لزومی ندارد؛ چراکه اصلا امکان‌پذیر نیست!
در مقابل، گروه نمایش از انواع مختلف تمهیدات نمایش‌نامه‌ای و نمایشی برای جلب و کنترل تماشاگران بهره می‌برند. تنها در این صورت است که نظم و کنترل تماشاگران ممکن می‌شود. نمایش‌های محیطی کودک و نوجوان که نیاز به حضور مثلا نیروهای انتظامات داشته باشد (آن‌گونه که در اجراهای بزرگ‌سال مرسوم است) و تماشاگر (و بازیگر) همواره خود را زیر نظر حس کند، هرگز موفق نخواهد بود. نمایش محیطی کودک و نوجوان از نظر بایدها و نبایدها مقید به متن باقی نمی‌ماند٬ چراکه حتی هر اجرا متفاوت خواهد بود. (آیا اساسا می‌توان یک نمایش محیطی را در یک کتاب‌خانه به همان صورتی موفق اجرا کرد که در یک فضای اردوگاهی!؟)
این سخن هیچ‌گاه به معنای دست کم گرفتن متن در نمایش محیطی نیست. بلکه بیان‌گر جنس ویژه‌ای از متن است که آن را از متن نمایش صحنه‌ای جدا می‌کند.
ایده‌ی نمایش٬ خود باید به گونه‌ای باشد که نمایش‌گر٬ در موقع اجرا، کار خود را پرداخت کند.
٨- تحریک احساسات و عواطف و برانگیختن حس‌هایی همچون ترحم یا هیجان در مخاطب، لازمه‌ی نمایش محیطی کودک و نوجوان است. تماشاگر نمایش محیطی قرار نیست (و امکان‌پذیر هم نیست) که در جایی راحت بنشیند و در مفاهیم نمایش تعمق کند.
سراسر نمایش محیطی باید که سرشار از شادی‌ها، تلخی‌ها، هیجان‌ها، کف زدن‌ها، دم گرفتن‌ها، هم‌آواز شدن‌ها و دیگر جلوه‌های بیان احساس باشد.
اعلام منع حرف زدن٬ سکوت و...٬ در این‌جا٬ مزاحی بیش نیست!
٩- از آن‌جاکه تماشاگر گذری نمایش محیطی، گاه از میانه وارد معرکه می‌شود، گاه لازم می‌شود که در بازی و دیالوگ‌ها به گونه‌ای عمل شود که چکیده‌ی طرح نمایش تکرار شود تا آن کودک و نوجوان از راه رسیده را بر بساط اجرا، حفظ کند.
١٠- در نمایش‌های محیطی موفق، معمولا، استقرار وسایل و چهره‌پردازی در حضور تماشاگر (و گاه با کمک او) انجام می‌پذیرد. صمیمیت نمایش‌گر محیطی با تماشاگر کودک و نوجوان خود، او را از دغدغه‌‌ی این که تماشاگر، تعویض لباس یا گریم را ببیند، بازمی‌دارد. از این حیث می‌توان برای این‌گونه امور تمهیداتی اندیشید که تماشاگر کودک و نوجوان در چیدن و نصب وسایل یا پوشیدن لباس به گونه‌ای یاری رساند که خود، در جهت ایده‌ی اصلی نمایش حرکت کند.
بدیهی است چهره‌پردازی‌های سنگین و وسایل مفصل و نیاز به نصب و اتصال و... در کار نمایش محیطی خلل وارد می‌سازند. کار نمایش‌گران قدیمی که تمامیت نمایش خود را نهایتا در یک صندوق‌چه حمل می‌کردند، می‌تواند الگوی خوبی برای گروه‌های نمایشی محیطی باشد. (و البته همواره طرح‌های متکی بر امکانات و جلوه‌های ویژه جای خود را دارند.)
١١- نمایش‌گران محیطی باید به نوع مخاطب کودک و نوجوان خود توجه کافی داشته باشند: کسانی که قبل از هرچیز وقت آزاد برای گذراندن در فضای اجرای نمایش محیطی را دارا هستند و نیز علاقه‌مندانی که به رفتار و آدابی خاص (مثل خرید بلیت و حضور در ساعتی مشخص در سالن نمایش، یا پرهیز از خوردن و نوشیدن در طول اجرا) مقید نیستند و علاقه‌ی فطری خود را به نمایش (امری که می‌توان در مباحث نظری به اثبات آن پرداخت) از طریق تماشای این‌گونه نمایش‌ها ارضا می‌کنند و نیز کودکان و نوجوانانی که نمایش محیطی را مانند هر تجمع گروهی دیگری به دور از قید و بندهای معمول، مکانی راحت می‌بینند که می‌توانند در آن‌جا به ابراز احساسات خود بپردازند و البته اهالی حرفه‌ای نمایش که گاه، نمایش‌های محیطی را پی‌گیری می‌کنند. این‌ها انواع تماشاگران نمایش محیطی هستند. طراح متن نمایش محیطی باید «چیزهایی» برای هر یک از این مخاطبان در خود داشته باشد.
١٢- طنز، نقشی بنیادین در ارتباط با تماشاگر کودک و نوجوان با تئاتر محیطی ایفا می‌کند و گرچه الزامی نیست، اما نمایش‌گران تئاتر محیطی به نیکی متوجه تاثیر این عنصر بر جذب مخاطب کوچه و خیابان هستند. (از نمایش‌گران انتظار می‌رود که طنز تئاتر محیطی را مشابه طنز و فکاهی در نمایش‌های انتقادی تلویزیونی در نظر نیاورند.)
١٣- سخن آخراین‌که نمایش محیطی کودک و نوجوان دارای بسیاری از قابلیت‌هاست و نیازمند تحقیق و تفحص بسیار میباشد که رشد نمایش محیطی به اعتلای هنر نمایشی به معنای عام آن بینجامد.
افزودن دیدگاه جدید