نگاهی به "زندگی کودکان در گذرگاه تاریخ"

گفت و گوی کتابک با فرزانه طاهری، سرپرست نمایشگاه – موزه زندگی کودکان در گذرگاه تاریخ را بخوانید. این نمایشگاه – موزه نوروز امسال در قزوین برپا شد.

•  لطفا کمی درباره موضوع نمایشگاه و اشیای به نمایش درآمده توضیح دهید؟

"نمایشگاه - موزه زندگی کودکان در گذرگاه تاریخ"، دهمین نمایشگاهی بود که توسط موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان برگزار شد و البته بزرگترین نمایشگاه ما به لحاظ تعداد اشیا به نمایش درآمده نیز بود.

 البته ما برای این نمایشگاه، اشیا و منابع بیشتری به سرای سعدالسلطنه در قزوین منتقل کرده بودیم که متاسفانه به علت شرایط نامطلوب فضای نمایشگاه از نمایش آن ها خودداری کردیم.  اشیای به نمایش درآمده در این نمایشگاه – موزه، مجموعه ای از اسباب بازی های مردم ساخت، اسباب بازی های سنتی و خارجی، پوشاک کودکان، افزارهای زندگی کودک، کتاب های بچه خوانی و ادبیات مکتبخانه ای، کتاب های درسی و خواندنی دهه ۱۳۲۰ - ۱۳۵۰، مواد دیداری شنیداری دهه ۱۳۴۰- ۱۳۵۰، عکس های قدیمی به ویژه عکس های کودکان دوره قاجار از آلبوم خانه مجموعه فرهنگی تاریخی کاخ گلستان، مجموعه شخصی عروسک های خیمه شب بازی بهروز غریب پور، ننوها و گهواره های قدیمی، نوشت افزارها و مدال های آموزشگاهی، تجهیزات آموزشی مدرسه توکل اناث (فروزش) از مجموعه شخصی ربابه مساعد(مشکاتی)، تابلوهای اطلاعاتی درباره فرهنگ و ادبیات کودکان و دست اندرکاران این حوزه موضوعی، کارگاه عیدی سازی و امکان عکس گرفتن با ماکت لباس دختر و پسر دوره قاجار بود. 

البته در طول برگزاری این نمایشگاه اشیا دیگری از طرف بازدید کنندگان به موسسه اهدا شد که ما این اشیا را نیز با زیرنویس مناسب در مجموعه نمایشی قرار دادیم که با استقبال بازدید کنندگان نیز روبرو شد. 

• آیا بازدید کنندگان با این نمایشگاه ارتباط برقرار کردند؟

همان طور که می دانید این مجموعه به مدت ۱۰ روز در جشنواره ای با بازدیدکنندگان عام از نظر سنی، گروه های اجتماعی و حافظه های تاریخی- فرهنگی و حجم بالای بازدید کنندگان در بیشتر ساعت نمایشگاه روبرو بود. گاهی ۹ راهنما که دربخش های مختلف برای پاسخگویی به بازدید کنندگان پیش بینی شده بودند تنها می توانستند با دادن بروشور با بازدید کنندگان ارتباط برقرار کنند و امکان گفت وگو حتی برای دقایقی کوتاه نیز میسر نبود.

 اما با تمام این موارد ما توانستیم چندین ارتباط خوب و جالب با بازدید کنندگان داشته باشیم، گفت وگوهایی که با هوشمندی چند تن از راهنماها، موفق به ثبت تصویر یا اطلاعات شفاهی برخی از بازدید کنندگان نیز شدیم. این نشان می دهد تا چه میزان اطلاع رسانی به شیوه درست می تواند در کسب اطلاعات جدید موثر باشد. شاید برای تان جالب باشد که بدانید نخستین بازدید کنندگان از مجموعه، کارگرانی بودند که در همان محل مشغول کار بودند و در چند مورد از ما توضیح خواستند. 

برخی از بازدیدکنندگان ابتدا با تایید اطلاعات ارائه شده تلاش می کردند خاطرات و یا اطلاعات تکمیلی که در مورد یک شی و یا شی مشابه به یاد دارند بازگو کنند. چند نفر از کسانی که اشیایی را به موسسه اهدا کردند در پاسخ به این سئوال که چرا این شی را که آن قدر برای شما ارزش داشته که تاکنون آن را حفظ کرده اید، حال حاضر به اهدای آن هستید؟ می گفتند چون این اشیا توسط موسسه شما برای مردم به نمایش گذاشته خواهد شد. این مسئله نکته قابل توجهی است که باید در کارهای نمایشگاهی به آن توجه کرد. انتخاب مناسب موضوع نمایشگاه، انتخاب اشیا، چیدمان آن ها در فضای نمایشگاه و شیوه برخورد راهنماها در یک چنین فضاهایی برای ایجاد تعامل بیشتر بین اشیا، بازدید کنندگان و مجریان نمایشگاه بسیار مهم است.

 همکاران راهنمای ما خود را در مقام  کنترل بازدید کنندگان و یا تنها حفاظت از اشیا نمی دیدند. آن ها خود را موظف به اطلاع رسانی درست و کسب اطلاع از بازدید کنندگان می دیدند. در واقع آن ها راهنما- پژوهشگر بودند. تنها در این صورت است که شما می توانید شاهد گفت وگوهای ارزشمندی از زنان و مردان کهنسال و میانسال باشید و کودکان و نوجوانانی را ببینید که در دوره کودکی خود با تنوع بسیار در دنیای اسباب بازی ها و کتاب ها و مواد دیداری- شنیداری روبرو هستند،  اما با اشتیاق به خاطرات والدین خود از اشیا، کتاب ها و عکس های به نمایش گذارده شده گوش می دهند و با کنجکاوی دنبال فرصتی می گردند تا به دور از چشم راهنماها این اشیا را لمس کنند. 

در یک نمونه موفق در این نمایشگاه، می توانم به تابلوهای اطلاعاتی منظومه مناظره ای "درخت آسوریگ" اشاره کنم.  بسیاری از بازدیدکنندگان از طریق این تابلوها، از وجود کهن ترین منظومه کودکان آگاه شدند، و بسیاری نیز تشویق شدند که نسخه بازنویسی شده آن را برای کودکان شان تهیه کنند. معرفی خوب این افسانه کهن، یک حرکت ترویجی خوب برای ترویج خواندن را بدنبال داشت که اهمیت بسیار دارد. 

در کنار کتاب درخت آسوریگ، کتابی از یک متل قدیمی آشنا به نام دویدم و دویدم نیز با همان کیفیت در بازنویسی، تصویرگری، چاپ و صحافی و قیمت وجود داشت، اما تقاضا برای درخت آسوریگ بیشتر بود. چون لذت کشف کهن ترین منظومه کودکانه ایرانی و خواندن آن چیزی نبود که برخی از والدین و کودکان شان بتوانند به راحتی از کنار آن بگذرند.

 یا در مجموعه اسباب بازی های مردم ساخت، در آغاز نمایشگاه، ما اسباب بازی های کودکان قزوین را نداشتیم، اما در پایان دوره نمایشگاه، ۸ بازیچه از جمله عروسک چوبی، بادبون، تیله سنگی، قرقرک، بلبک، ورورک، دوخاله (تیرکمان)، فرفره فلزی به مجموعه اضافه شد و فهمیدیم که اگر چوب کوتاه الک دولک را روی دو سنگ قرار ندهیم و در هوا به آن ضربه بزیم به آن در قزوین بازی چرچری می گویند.

عروسکی ۵۳ ساله از ساقه های گندم از روستایی در نزدیکی اراک و سوت سوتکی گلی از یزد نیز که هر کدام داستان جالبی داشتند، از جمله دیگر وسایل اهدایی به موزه هستند. چرخ خیاطی کوچک برقی، دیزی مینیاتوری، سرمه دان، لباس نوزاد، ماکت مقوایی قرقره برای کودک نوپا، کیف مدرسه پسرانه و ۳ مداد قدیمی از دیگر اشیا اهدایی بودند.

 یک عروسک دست ساز ۷۰ ساله نیز از صندوقچه زمان بیرون آمد و همراه مالک خود برای نخستین بار قدم در نمایشگاه- موزه گذاشت، البته پس از ساعتی از موزه رفت. اما تصویر و خاطره آن توسط کارشناسان موسسه ثبت شد. دو سماور ورشویی و ظرف های سفالی مینیاتوری خاله بازی نیز از دیگر اشیایی بودند که برای دقایقی در نمایشگاه دیده شدند. این ها تنها اثرات این نمایشگاه- موزه نبودند، مطمئن هستیم بسیاری از بازدید کنندگان از این پس توجه بیشتری نسبت به این اشیا که میراث فرهنگی این سرزمین است خواهند داشت. 

• واکنش کودکان نسبت به آن چه در نمایشگاه دیدند چگونه بود؟

کودکان و نوجوانان از دیدن اسباب بازها و کتاب های درسی و خواندنی دوره کودکی مادر و مادربزرگ ها و پدر و پدر بزگ های خود لذت می بردند. البته گاهی نیز برای آن ها دل می سوزاندند که چیز قابل توجهی برای بازی کردن و یا خواندن و دیدن نداشتند. با دیدن عکس های قدیمی کودکان که از مجموعه فرهنگی تاریخی کاخ گلستان به نمایش گذارده شده بود به خنده می افتادند. شکل کودکان و نوجوانان و پوشاک آن ها در دوره قاجار برای شان جالب بود.

 برخی برای نخستین بار نوزادان قنداقی را می دیدند زیرا تا پیش از آن فقط شنیده بودند که در گذشته نوزادان را قنداق می کردند. مقایسه لباس های خودشان با لباس های آن دوره برای شان جالب بود. تجربه چند لحظه ای از تهیه کارت های عیدی سازی را دوست داشتند. به گمانم قرار گرفتن در پشت تابلوی دختر و یا پسر قاجاری نیز از شیرین ترین لحظات حضورشان در نمایشگاه- موزه ما بود.

 کارت های عیدی سازی، عکس با تابلو کودک قاجار و دیگر اشیا موزه و کارت پستال ها و نشانه کتاب هایی که با موضوع نمایشگاه- موزه تهیه شده بود و به رسم هدیه به آن ها داده می شد نیز برای شان جالب بود.  برخی از کودکان و نوجوانان نیز کتاب هایی از غرفه فروش کتاب موسسه تهیه کردند که تا سال ها پیوندی بین ما و آن ها ایجاد خواهد کرد. امیدواریم با نگاه کردن به آن ها همواره به اهمیت دوره کودکی خود و نسل های گذشته و آینده بیاندیشند.

• نظرتان درباره فضایی که برای نمایشگاه در اختیار شما قرار داده شده بود چیست؟

مسئولان جشنواره فضایی حدود ۵۵۰ متر مربع از مجموعه زیبای سرای سعدالسلطنه را که دارای معماری دوره صفویه است در حیاط نگارالسلطنه، به کار ما اختصاص دادند. مکان از جنبه معماری بسیار زیبا بود و اشیای ما خیلی خوب در این فضا قرار گرفتند. اما همان طور که پیش از این هم اشاره کردم متاسفانه فضا هنوز برای ارائه اشیای موزه ایی آماده نبود. مرمت و آماده سازی فضا هنوز تکمیل نشده بود، درها کار گذاشته نشده بود، کف پوش فضا در حد سیمان باقی ماند و بندکشی بین آجرها نیمه کاره رها شد. رطوبت بالای بنا، نداشتن سیستم گرمایش و تهویه هوا، امکان ضعیف نورپردازی اشیا، نبود سیستم های ایمنی، ... از جمله موانعی بود که با آن روبرو شدیم. 

• فضای ایده آل شما برای نمایشگاه ها چگونه فضایی است؟

مجموعه ما مجموعه ای قدیمی و در برخی موارد منحصر به فرد است که در نمایش آن ها باید بسیار دقت کنیم. محیط های آلوده، مرطوب، بسیار گرم و یا بسیار سرد و محیط هایی که فاقد امکانات ایمنی است می تواند به آن ها آسیب های جدی وارد کند. فضاهای ارائه این گونه اشیا، دارای استانداردهای مشخصی است که تمامی موزه ها از آن پیروی می کنند. داشتن فضایی یکپارچه که بتوان با توجه به نوع کار، چیدمان و حرکت مناسب در مجموعه را داشته باشیم و فعالیت های گوناگون را به اجرا بگذاریم قطعا از ایده آل های ما برای برگزاری این چنین نمایشگاه- موزه هایی است.

• آیا قصد دارید یک موزه دائمی برای اشیای گردآوری شده در موسسه تاسیس کنید؟

سال هاست که به دنبال این فکر هستیم. چکیده طرح موزه ملی فرهنگ و ادبیات کودکان ایران که توسط موسسه در اوایل دهه ۸۰ به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ارائه شده بود، در بهار ۱۳۸۵ درشماره ۴۳ نشریه موزه ها نیز به چاپ رسید. طی این سال ها نیز هیچ گاه این طرح از دستور کار کارشناسان موسسه کنار گذاشته نشد. هنوز هم روی آن به لحاظ سیاست ها، محتوا و شیوه های اجرایی کار می کنیم. 

اردیبهشت امسال نیز همزمان با هفته میراث فرهنگی رونمایی نخستین موزه مجازی فرهنگ کودکی را در وب سایت ایرانک خواهیم داشت. موزه ایی مجازی با پشتوانه پژوهشی. موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان پس از ۱۵ سال فعالیت پژوهشی و انتشاراتی مجموعه ای ارزشمند در حوزه زندگی کودکی در اختیار دارد و از آن جا که موسسه همیشه فراتر از یک مجموعه دار حرکت کرده است، امیدواریم این پشتوانه پژوهشی و بدنبال آن پشتوانه انتشاراتی بتواند موسسه را در ایجاد موزه ایی شایسته برای کودک و نوجوان ایرانی و تمامی علاقه مندان به آن یاری دهد.