نقش تخیل در رشد شناختی کودکان

آیا پری دندان وجود دارد؟ شخصیت مرد رفتگر چطور، آیا وجود خارجی دارد؟ این پرسش ها به ظاهر پیش پا افتاده اند، اما پاسخ کودکان به آن ها نشانگر مهمی است از چگونگی رشد شناختی آنان. برای سال ها تخیل را ابزاری می دانستند که کودکان با آن از واقعیت می گریزند و هر گاه که به سن مشخصی برسند، آن را کنار می گذارند و با جهان راستین سر و کار پیدا می کنند.

اما امروزه کارشناسان رشد کودک روز به روز بیشتر به اهمیت تخیل و نقش آن در شناخت واقعیت تأکید می کنند. برای یادگیری درباره کسان و رویدادهایی که مستقیم با آن ها در ارتباط نیستیم و آن ها را تجربه نمی کنیم، هم چون تاریخ و یا اتفاق هایی که در کشورهای دیگر رخ می دهند، ما نیازمند قدرت تخیل خودمان هستیم. برای کودکان، قدرت تخیل به آن ها امکان می دهد درباره آینده بیاندیشند، برای نمونه به این فکر کنند که دوست دارند بزرگ شدند چه کاره شوند و چه کارهایی انجام دهند.

پاول هریس، روانشناس رشد و پروفسور دانشگاه تحصیلات تکمیلی آموزش هاروارد که درباره تخیل مطالعه می کند می گوید: «هر گاه که به جنگ داخلی آمریکا، امپراتوری روم، یا احتمالاً خدا فکر می کنید از توان تخیل خود بهره می گیرید. ما تنها برای خیال پردازی محض نیاز به توان پندار و تصور خود نداریم، بلکه برای اندیشیدن و تفکر در واقعیت ها نیز کاملاً نیازمند آن هستیم.» پاول هریس، روانشناس رشد و پروفسور دانشگاه تحصیلات تکمیلی آموزش هاروارد است و درباره تخیل مطالعه می کند.

روانشناسانی همچون ژاکلین وولی؛ پروفسور دانشگاه تگزاس در شهر آستین، روی فرایند «جادویی اندیشی» (magical thinking) یا زندگی های تخیلی کودکان مطالعه می کنند. آن ها مطالعه می کنند که کودکان چگونه تشخیص می دهند که چیزی واقعی یا خیالی است. دکتر هریس می گوید: «جای امیدواری است که با پی بردن به اینکه فرایند شناخت به طور معمول در کودکان چگونه انجام می گیرد، بتوان به درک بهتری از تاخیرات رشدی و بیماری هایی همچون درخودماندگی رسید. برای مثال، شواهدی در دست است که نشان می دهند ظاهراً تخیل و نقش بازی کردن کمک شایانی به کودکان می کند که خود را جای دیگران بگذارند و از دریچه ذهن آن ها مسائل را ببینند.» بنا بر گفته های او بچه هایی که دچار درخودماندگی هستند برعکس کمتر در بازی هایی همچون نقش بازی کردن، شرکت می کنند، و این برخی کارشناسان را متقاعد کرده است که انجام ندادن چنین فعالیت هایی خود در بروز مشکلات اجتماعی چنین بچه هایی سهیم و تاثیرگذار است.

گروه دکتر وولی در آزمایشگاه تحقیقات کودکان یک رشته از آزمایش ها را با استفاده از شخصیت های خیالی چون بابا نوئل، پری دندان، و شخصیت تازه ساخته شده جادوگر آب نبات انجام دادند تا بتوانند پی ببرند که کودکان در چه سنی می توانند یک موجود واقعی را از یک موجود خیالی تشخیص دهند و اینکه آن ها چگونه هنگامی که به آن ها می اندیشند و با آن ها سر و کار دارند، زمینه ها و نشانه های در پیوند با آن را پردازش می کنند.

در یکی از این مطالعه ها که روی ۹۱ کودک انجام گرفت، دکتر وولی از کودکان درباره شخصیت هایی چون بابا نوئل و مرد رفتگر پرسید. از آن ها خواست که بگویند آیا این شخصیت ها واقعی اند یا نه. نتایج این مطالعه چنین بود: ۷۰% کودکان سه ساله باور داشتند که بابا نوئل واقعی است و ۷۸% درصد آنان مرد رفتگر را واقعی می دانستند. در پنج سالگی باور کودکان به مرد رفتگر بیشتر شده بود، و راست پنداشتن بابا نوئل به اوج خود هشتاد و سه% رسید. از سن هفت سالگی باور به بابا نوئل شروع به کم شدن کرد. در نه سالگی تنها یک سوم بابا نوئل را راستین می پنداشتند در صورتی که تقریباً همگی مرد رفتگر را واقعی می دانستند.

به گفته دکتر وولی، اکنون پرسش این است که، اگر کودکان توان تشخیص اولیه میان یک چیز واقعی و غیرواقعی را در سه سالگی دارند، چرا آنان تا هنوز تا هشت سالگی بابا نوئل را واقعی می پندارند؟ دکتر وولی می گوید، پژوهش گران دریافته اند که کودکان با اینکه از سن حدود سه سالگی مفهوم اینکه چه چیز واقعی است و چه چیز نیست را درک می کنند، تا هنگامی که هفت ساله نشده اند، به سادگی با حرف های متقاعد کنندهٔ بزرگترها و شواهدی که در ظاهر می بینند فریب بخورند. کودکان در طول رشدشان واقعی بودن برخی شخصیت های خیالی همچون بابا نوئل را به مدت طولانی تری باور دارند تا برخی شخصیت های خیالی دیگری چون هیولاها و اژدهاها. بیشتر کودکانی که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفتند مسیحی بودند، و اگر کودکانی با پس زمینه مذهبی از دیگر ادیان هم در نمونه مورد مطالعه می بودند روشن است که تعداد کسانی که به بابا نوئل باور داشتند کمتر از این می بود.

شواهدی که بابا نوئل را برای کودکان واقعی جلوه می دهند

دکتر وولی می گوید با توجه به آنچه که کودکان مشاهده می کنند، واقعی پنداشتن بابا نوئل منطقی به نظر می رسد. بابا نوئل و رفتگر دارای مشخصات مشترکی هستند. هر دو شخصیت هایی هستند که کودکان درباره آن ها شنیده اند اما احتمالاً هرگز آن ها را ندیده اند. برای وجود بابا نوئل دلیل و مدرک هست؛ هدیه هایی که صبح روز کریسمس پدیدار می شوند، هم چنین برای وجود مرد رفتگر هم دلیل و مدرک هست؛ ناپدید شدن زباله ها. خوب اگر کودکان این دو را در زمان انجام کار هم نبینند باز با توجه به این نشانه ها وجود آن ها را باور دارند. یک کودک پنج ساله از توانایی های شناختی لازم برای کنار هم گذاشتن تک تک شواهد و نشانه ها برخوردار است، اما چون در اینجا شواهد و نشانه ها گول زننده هستند کودک در نتیجه گیری اشتباه می کند.

بچه های کوچکتر از پنج سال ممکن است هنوز توانایی های شناختی لازم برای کنار هم گذاشتن شواهد را نداشته باشند، بنابراین ممکن است کمتر به وجود بابا نوئل باور داشته باشند. راستین دانستن شخصیت های دیگری، چون المو در سریال تلویزیونی سِسِمی استریت می تواند برای کودکان گیج کننده باشد، چرا که آن ها می دانند المو عروسک است، اما این واقعیت آیا به این معنی است که او یک شخصیت واقعی است یا خیالی؟

دکتر وولی هم چنین بررسی کرده است چه نوع اشارات، نشانه ها، و زمینه هایی برای کودکان بیشتر متقاعد کننده هستند. در یک پژوهش دیگر که روی ۴۴ کودک انجام گرفت، همکاران ژاکلینوولی به سر کلاس های بچه های پیش دبستانی رفتند و برای آن ها از شخصیت جدید جادوگر آب نبات گفتند. جادوگر آب نبات یک خانم مهربان است که در جشن هالووین به خانه بچه ها می آید و آب نبات هایی که جمع کرده اند را با یک اسباب بازی عوض می کند. پژوهش گران تصویری از جادوگر به کودکان نشان دادند و از چند پدر و مادر خواستند اسباب بازی را با آب نبات تعویض کند تا از دید کودک دلیلی باشد بر وجود جادوگر.

نزدیک دو سوم کودکان به این باور رسیدند که که جادوگر آب نبات واقعی است. بچه هایی که آب نبات هایشان با اسباب بازی عوض شده بود، بیشتر به وجود جادوگر باور داشتند. و همانند آن چه که دربارهٔ بابا نوئل گفته شد، کودکان پیش دبستانی بزرگتر، با میانگین سنی پنج سال، بیشتر این شخصیت خیالی را باور داشتند تا کودکان پیش دبستانی کوچک تر، با میانگین سنی سه ونیم سال. این نتایج در سال ۲۰۰۴ در مجله «دانش رشد» منتشر شدند.

غیرممکن یا غیرمحتمل

دکتر وولی و همکارانش هم اکنون روی مفهوم دیگری کار می کنند که آن هم با واقعیت در یپوند است؛ این که چه چیزی غیرممکن است در برابر اینکه چه چیزی غیرمحتمل است. پژوهشگران تصاویر گوناگونی را به همراه توضیح مختصری از هر کدام به کودکان نشان دادند. سپس از کودکان خواسته شد که نظر خود درباره اینکه یک تصویر واقعی است یا خیر با گذاشتن آن در یکی از دو قفسه «چیزهایی که می توانند رخ دهند» و «چیزهایی که واقعی نیستند» بگویند.

یک روز صبح در طول انجام این مطالعه، یک کوچولوی پنج ساله به نام مییا در حالی که یک لباس گل گلی آبی به تن داشت همراه پدرش و اسب پونی پلاستیکی کوچک و ارغوانی رنگش به آزمایشگاه آمد. یکی از مسائلی که برای کودکان مطرح می شد این بود که «حیوان خانگی سارا یک طاووس است.» از مییا پرسیده شد آیا چنین چیزی واقعی است یا نه، و مییا بی درنگ گفت، «واقعی نیست». چرا؟ مییا پاسخ داد، «چون هیچ کس طاووس ندارد.» یکی از مسائل دیگر این بود که «ژولیا پرید تو هوا و هرگز پایین نیامد.» مییا گفت که این هم واقعی نیست چراکه «هیچ کس نمی خواهد در ابرها زندگی کند چون از آنجا نمی تواند آسمان را ببیند.»

به گفته دکتر وولی، پاسخ های این چنین که مییا می دهد در سن او کاملاً طبیعی است. نتایج اولیه نشان می دهد که کودکان پنج ساله هنوز توانایی تشخیص میان این که چه چیز غیرممکن است و چه چیز خیلی احتمال رخ دادن آن کم است اما به هر حال می تواند رخ دهد را ندارند. دکتر وولی و همکارانش تصمیم دارند این نکته را هم بیازمایند که آیا اگر پژوهش گر به کودک بگوید که چنین پیش آمدهایی عجیب و غیرمعمول هستند، نظر او به واقعی بودن آن ها گرایش پیدا می کند یا خیر.

پدر و مادر چه باید بکنند؟

دکتر وولی می گوید، تشویق کردن کودکان خود به انجام دادن بازی های خیالپردازانه مهم است اما ضروری نیست. به نظر او اگر برای نمونه کودک دوست خیالی دارد، پدر و مادر باید این نکته را بپذیرند و حتی اگر مشکلی ندارند در این زمینه کودک خود را تشویق هم کنند. دربارهٔ بابا نوئل هم اگر کودکی به او علاقه مند است، پدر و مادر می توانند این علاقه و اشتیاق را در او بیشتر کنند. اما اگر پدر و مادر دوست ندارند کودکشان باشخصیت های تخیلی آشنا شود و یا به آن ها باور داشته باشد، باید راه های دیگری را برای تقویت توان خیال پردازی او پیدا کنند؛ مانند نقش بازی (خاله بازی، دکتربازی، و ...) یا خواندن داستان های تخیلی.

اگر بچه ای بپرسد که آیا پری دندان یا بابا نوئل به راستی وجود دارند، پدر و مادر می توانند پیش از پاسخ میزان شک و تردید فرزند خود را بسنجند. اگر شک و تردید کودک در واقعی بودن این شخصیت ها بالا بود، خوب زمان آن رسیده که حقیقت را به او بگویند. به هر حال کودک، هم چون یک دانشمند کوچولو، روزی خودش پی به واقعیت خواهد برد، پدر و مادر میتوانند پرسش او را با پرسش پاسخ گویند که، «چرا به چنین نتیجه ای رسیده ای؟ آیا چیزی دیدی یا چیزی شنیدی که در واقعی بودن بابا نوئل شک کردی؟» و یا «خوب تو چی فکر می کنی؟»

 دکتر وولی می گوید، «بهتر است حد متعادلی را برای کودک تان فراهم کنید که ذهن ش هم برای تخیل آزاد باشد و هم برای پرسش گری.»

انجام بازی های تخیلی با دیگر ویژگی های مثبت ارتباط مستقیم دارد. برای نمونه در کودکان پیش دبستانی، کودکانی که دوستان خیالی برای خود دارند، خلاق ترند، برخورد اجتماعی بهتری دارند، و بهتر می توانند خود را جای دیگران بگذارند. این را ماژوری تیلور می گوید؛ پرفسور روان شناسی دانشگاه اورگان و نویسنده کتاب «همراهان خیالی و کودکان خالق آن ها.»

دکتر تیلور می گوید، از دوستان خیالی هم چنین می توان در کمک به کودکان برای غلبه بر استرس بهره برد. به عقیده او، این قدرتی است که کودکان دارند؛ اینکه می توانند نقش بازی کنند. آن ها این توانایی را دارند که با قدرت تخیل خویش بر مشکل پیش آمده پیروز شوند.

در پیوند با این مقاله بیشتر بخوانید: دنیای تخیل کودکان