معرفی عروسک بومی دهتولوک (قشمی)

دهتولوک نام بومی عروسکی در هرمزگان و جزیره قشم است که توسط زنان و دختران برای بازی کودکان ساخته می‌شود. دهتولوک یا دختولوک به معنای دخترک نامی است که به گویش بومی بر روی این عروسک گذاشته شده است. مادران و زنان سالخورده روستاهای شیب دراز و بُرکه خلف به یاد دارند که فن ساخت این عروسک را از مادران خود فرا گرفته‌اند و آنان نیز برای دختران و کودکان خود می‌ساختند. اگرچه در پنجاه سال اخیربه علت صنعتی شدن تولید اسباب بازی  اقبال کمتری به ساخت عروسک های دست ساز نشان داده شد، اما پژوهشگران و دوستداران محیط زیست به نجات این هنر فراموش شده آمدند و آن را از حافظه و سینه مادر بزرگ ها بیرون کشیدند. زنان سالخورده روستا  نقل می‌کردند که بیشترین شغل مردان روستا و  جزیره،  مشاغل مرتبط با دریا بوده است از همین روی این عروسک‌ها افزون بر بازی کودکان، مونسی برای مادران و همسران در غیاب همسرانشان در سفر های دریایی بوده است.

ساختار این عروسک بسیار ساده بوده و از پیچیدن چند رنگ پارچه به دور گلوله ای پنبه‌ای درست می‌شود. پارچه‌ها معمولا از اضافه لباس‌هایی است که مورد استفاده خود اهالی قرار می‌گیرد. شکل قدیمی این عروسک صورت ندارد اما سازندگان جوان‌تر با ابتکار خود برای آنها چشم و بُرقَع می‌گذارند. برقع نوعی پوشش صورت است که در منطقه هرمزگان برای جلوگیری از تابش آفتاب و همچنین زنیتی بومی برای صورت استفاده می‌شود.

حدود ده سال پیش اتفاق جالبی برای احیای این عروسک‌ها در منطقه قشم افتاد. ماجرا از این قرار بود که بخش‌های محیط زیست سازمان ملل برای نجات گونه‌ای از لاک‌پشت‌ها (لاک‌پشت پوزه عقابی) از انقراض که در منطقه قشم زندگی می‌کردند با موسسه آوای طبیعت پایدار دست به عمل زدند. اهالی معتقد بودند که تخم لاک‌پشت‌های پوزه عقابی جنبه درمانی دارد و در نتیجه تخم لاک‌پشت‌ها را به مسافران می‌فروختند. در این دوران صحبت احیای عروسک‌های بومی از سوی موسسه تاریخ ادبیات و دوستانی از شورای کتاب کودک مطرح شده بود و اهمیت بازسازی این عروسک‌ها جایگاه تازه‌ای در میان پژوهشگران و علاقه‌مندان به میراث فرهنگی باز می‌کرد. موسسات نامبرده نیز با پیوستن به این اندیشه شروع به اطلاع‌رسانی و ارائه اطلاعاتی در رابطه با فرهنگ و صنایع دستی و ساخت عروسک بومی در روستای‌های قشم نمودند وآنها را مجاب کردند که اگر نسل این لاک‌پشت‌ها از بین برود به چرخه محیط زیست آسیب وارد می‌شود. دختران و زنان روستا نیز گرد هم آمدند و تصمیم گرفتند، تا با استفاده از هنر خود از محیط زیست حفاظت کنند. عروسک دوهتولوک نیز یکی از هنرهای موجود در آن جامعه بود که از نسل‌های قبل و به شکل سینه به سینه به آنها منتقل شده بود. رفته رفته گردشگرانی که از نقاط مختلف به این منطقه آمدند با هنر آنها و اهداف زیست محیطی‌شان آشنا شدند. پس از مدتی منطقه به یکی از مراکز بازدید گردشگران و محل عرضه صنایع دستی جزیره تبدیل شد. ایجاد انگیزه در زنان، اشتغال‌زایی در آنها، جلوگیری از نابودی هنر عروسک‌سازی بومی، گلابتون دوزی، تعامل بین گردشگران و زنان روستا، تشویق کودکان و نوجوانان برای یادگیری این هنر و... از اثرات مثبت این پروژه محسوب می‌شود. و پس از دو سال این عروسک در فهرست میراث ناملموس کشور ثبت گردید.

پژوهشگران: مسعود ناصری (مدیر موزه‌های عروسک‌های ملل و عروسک فرهنگ)، لیلا کفاش زاده (مسئول دفتر کودک ونوجوان پژوهشگاه میراث فرهنگی)، پوپک عظیم پور (پژوهشگر حوزه عروسکی و عضو هیات علمی دانشگاه تهران)، افسانه احسانی (مدرس حوزه گردشگری و مدیر مسئول موسسه آوای طبیعت پایدار)، پرور قویدل (کارشناس حوزه آموزش کودکان)