خواندنی‌های تازه برای خوانندگان تازه‌کار: آسان‌خوان به چه معناست؟

چرا دستیابی به کتاب‌های باکیفیت برای کودکان گروه سنی «الف»[1] چالش‌برانگیز است؟ برای منِ مادر و کتابدار دبستان، این پرسش پیش آمده است. این پرسش را آموزگاران، مادرها و پدرها و همکاران با سابقه نیز از من پرسیده‌اند. پس از سال‌ها تأمل درباره‌ی «آسان‌خوان»ها[2] (و دریافت جایزه‌ی سال 2018 در شورای «تئودور سیوس گایزل»[3] برای نویسندگان و تصویرگران کتاب‌های شناخته شده «خوانندگان نوپا»[4] به زبان انگلیسی در آمریکا) به‌دنبال فراهم کردن چارچوبی برای پاسخ به این پرسش‌ها هستم.

«آسان‌خوان» به‌ چه معنا است؟

به‌راستی «آسان‌خوان» به‌ چه معنا است؟ و آیا آن‌ها را باید آسان‌خوان بنامیم؟  متن این کتاب‌ها با توجه به نیاز خوانندگان نوپا برای رمزگشایی آسان و درک متن با واژگانی اندک و بدون دانش زمینه‌ای، فراهم شده است. در حالی که کتاب تصویری، واژگان چندهجایی و ناآشنا و متن‌هایی فراتر از چارچوب دانسته‌های کودک، به‌کار می‌رد، زیرا بزرگ‌سال در رمزگشایی، تعریف و زمینه‌سازی به کودک کمک می‌کند، متن آسان‌خوان – متنی که کودکان به‌تازگی می‌‌توانند بخوانند - در انتخاب واژه‌ها، طول جمله‌ها و فصل‌‌های کتاب محدود می‌شود.

هنگامی که سخن از انتخاب واژه می‌شود، نویسندگان تجربه‌ی اندک کودکان از صداها و رمزگشایی واژگان را باید در نظر بگیرند. آن‌ها درباره‌ی افزودن واژه‌های دیداری و همچنین میزان افزایش واژه‌های تازه، معرفی و تکرار آن‌ها، همایی «حروف بی‌صدا»[5] و «حروف دوتایی»[6] تک‌صدا، باید بیاندیشند. به‌دلیل محدودیت عمدی واژگان در این کتاب‌ها، واژگان و عبارت‌ها پس از معرفی (مانند «اتو» اثر «دیوید میلگریم»[7]، کتاب‌های «زیپ» و مجموعه‌ی «گیگل گَنگ» اثر «جَن توماس»[8]) چندین بار تکرار می‌شوند. یکی از افتخارهای شورای گایزل با نام «گربه را می‌بینم»، اثر «پل مایسل»[9] برای داستانی گیرا و قانع‌کننده، تنها ده واژه متمایزی است که (به کمک آبرنگ، رنگ‌های اکریلیک و طراحی با مداد) به‌کار می‌گیرد.

محدودیت‌های چالش‌برانگیز قبل، پیچیده‌تر نیز می‌شود هنگامی که ویژگی‌های چشمگیری نیاز است تا خوانندگان تازه حفظ شوند و هنگام افزایش مهارت خواندن‌شان، فرصتی برای تمرین پدید بیاید. واژگان باید ساده باشند، ولی اگر واژگان داستان بسیار ساده باشند، خواننده انگیزه و اشتیاقش را از دست می‌دهد. این کار ساده نیست و انجام شدن این کار با کیفیت بالا دشوار خواهد بود. چنان که «مو ویلمز»[10] پدید آورنده‌ی کتاب‌های «فیلی و پیگی» در بخش صوتی «گلوله نخ»[11] بازگو می‌کند: «ساده و آسان باهم در تضاد هستند.» از غلظت نوشته‌های آسان‌خوان‌ها کاسته نشده، بلکه آن‌ها عصاره‌گیری شده‌اند؛ کشش و شوخ‌طبعی با توازنی کامل و آشکار به سادگی در جمله‌هایی کوتاه ارائه می‌شود.

جهان فانتزی، بازیگران بسیار و داستان‌های چند بخشی که برای خوانندگان توانمندتر (و با سن‌وسال بیش‌تر)، چندین صفحه از کتاب را به خود اختصاص می‌دهد، برای آسان‌خوان‌ها به چند جمله یا گاه واژه محدود می‌شود. از این رو، بیش‌تر کتاب‌های آسان‌خوان، حتی آن‌هایی که به تقویت خواندن و افزایش اعتماد به‌نفس خوانندگان می‌انجامند، شخصیت‌های اندکی دارند و متن داستان به بخش‌های کوتاهی تقسیم می‌شود، مانند کتاب‌های «لینگ و تینگ» اثر «گریس لین»[12]، مجموعه‌ی «سَم و چارلی» (و همچنین سَم!) اثر «لِسلی کیملمن»[13]، کتاب‌های «دوستان خیابان برادفورد» اثر «جردین نولان»[14] و مجموعه «بچه‌های کانفتی»[15]. لزوم سادگی در این گونه از کتاب‌ها علل دیگری نیز دارد، مانند این که مجموعه‌ی این کتاب‌ها مانند کتاب‌هایی که ویژگی‌های تجاری آشنایی دارند (مانند «مارک براونز آرتور»[16])، با جمعیت خوانندگان گروه سنی الف عمومیت می‌یابد.

با شخصیت‌ها و موقعیت‌هایی که خواننده از پیش به‌خوبی می‌شناسد، نویسنده شمار واژگان را به‌جای شخصیت‌ها و موقعیت‌های داستان می‌تواند افزایش دهد. در نتیجه چالش داستان، تازگی و جذابیت آن می‌شود. نمونه‌هایی از شخصیت‌هایی که خواننده را به‌دنبال مجموعه داستان‌ها می‌کشانند عبارت است از: «مرسی واتسون» اثر «دیکامیلو»[17] و کتاب‌های دیگری از «دیکاوو درایو»[18]، «کیتی وو» اثر «فران منوشکین»[19] و جانشینان قدیمی این شخصیت‌ها مانند «جورج و مارتا» اثر «جیمز مارشال»[20] و «آقای پاتر و تبی» اثر «سینتیا رایلنت»[21].

البته متن باید فضای کافی برای تصویرگران فراهم کند تا نقش خود را در پشتیبانی از خوانندگان گروه سنی الف انجام دهند. بر پایه معیار گایزل، کتاب‌های برگزیده باید تصویر داشته باشند که «کلید یا سرنخ متن هستند» و بهترین کتاب‌های آسان‌خوان موازنه‌ی کاملی میان واژگان و هنر برقرار می‌کنند.

تصاویر در کتاب‌های آسان‌خوان‌ چگونه باید باشد؟

تصاویر در کتاب‌های آسان‌خوان‌ از برخی جهات مانند کتاب‌های تصویری عمل می‌کنند: پُرکردن فضای خالی در روایت‌ها، ایجاد یا رفع تنش، ارائه‌ی مطلب اصلی و مانند آن. همچنین، گاهی تصویرها در کتاب‌های آسان‌خوان چنان عمل می‌کنند که در کتاب‌های داستانی تصویری یا متنی تصویردار. در این موارد، تصویرها تکمیل‌کننده جزئیات هستند و برخلاف کتاب‌های تصویری، برای درک متن ضروری نیستند. در حقیقت، این تصاویر به پدید آمدن علاقه، احساس ویژه و بخش‌بندی متن به قطعاتی جذاب با دشواری کم‌تر، می‌انجامند و فضایی برای دور شدن از واژگان و دلیلی برای فضای سفید صفحه هستند.

تصویرها در کتاب‌های آسان‌خوان با قالب کتاب هم‌خوانی دارد. این تصویرها با ایجاد تقارن دیداری موجب می‌شوند خواننده‌ای که گیر کرده است، واژگان بدون آوا (مانند سرفه یا بالا رفتن) را بتواند رمزگشایی کند. گاهی نیز که کتاب شخصیت ویژه‌ای را با آن‌چه کودک از قبل با آن‌ها آشنایی داشته است، نشان‌دار می‌کند، کودکانی که توانایی نوشتن ندارند، به‌درستی حدس می‌زنند که شخصیت روی صفحه کتاب چه می‌گوید، چون با دیدن تصویرها، دانش زمینه‌ای آن‌ها فعال می‌شود. تصویر‌های کتاب‌های آسان‌خوان، مانند واژگان، باید «خوانش» آسان و ظاهری سرگرم‌کننده داشته باشند در حالی که چارچوبی نیز برای افزایش علاقه و سوادآموزی کودکان فراهم می کنند.

مخاطبین کتاب‌های آسان‌خوان‌ چه کسانی هستند؟

معیار گایزل همچنین یادآوری می‌کند که خواننده‌ی کتاب‌های منتخب باید گروه پیش‌دبستان تا پایه دوم دبستان، یا کودکان سه تا هشت ساله باشند. این رده سنی بسیار مهم است؛ پیشرفت در سخن گفتن از نظر واژگانی و رشد احساسی برپایه تجربه‌های جهان واقعی رخ می‌دهد که دانش زمینه‌ای لازم را برای درک متن و فراتر از رمزگشایی آن، در خوانندگان پدید می‌آورد. زندگی روزمره‌ی پیش‌دبستانی‌ها و پایه دوم دبستان، از پایه متفاوت است، برای نمونه، برای آن‌ها آن‌چه نقل می‌شود، سرگرم‌کننده یا جالب است نیز تفاوت دارد. درباره‌ی کودکان بیرون از این رده سنی چه‌طور؟ یا کسانی که تفاوت در یادگیری و در نتیجه مهارت خواندن آن‌ها در وقت متفاوتی رخ می‌دهد؟ دانش متعارف درباره‌ی خواندن، بیانگر این موضوع است که کودکان تا پایان پایه اول دبستان یا پیش از آن، «خواندن را می‌آموزند»، سپس تغییری سحرآمیز رخ می‌دهد و کودکان «برای آموختن می‌خوانند». جدا از ایده‌ی مسئله‌دار و غم‌انگیزی که خواندن را با هدف اصلی یادگیری محدود می‌کند (خواندن برای لذت؟ برای همدلی؟ ارضای حس کاوشگری؟ و برانگیختن چه‌طور؟) چه اتفاقی رخ می‌دهد اگر به دلیل تفاوت‌های یادگیری، مانند اختلال کم‌توجهی[22] تا نارسایی در همگرایی چشم‌ها[23]، اختلال آوایی یا درک، تغییر سحرآمیز دیرتر یا حتی ناقص انجام شود؟ کودکی از گروه سنی الف (از تولد تا شش سالگی)، چه تجربه‌ای از این موارد دارد؟ هنگامی که رمزگشایی کاملی انجام می‌دهد اما تمرکز ندارد یا مفهوم آن‌چه را خوانده، نمی‌داند، زیرا برای برقراری پیوند میان متن و موقعیتی که در آن توصیف شده است، تجربه‌ای ندارد.

برخلاف آن، احساس کودک دبستانی از خواندن متنی که به‌نفع کودکستانی‌ها است، چیست؟ توهین‌آمیز؟ خجالت‌آور؟ یا کسل‌کننده؟ برای کودکان در سنین بالاتر که هنوز در حال افزایش مهارت برای خواندن مستقل هستند، کتاب‌هایی که مانند انواع قدیمی فصل‌بندی شده‌اند و واژگانی مهار شده دارند (بالا/پایین[24]، مخفف علاقه بالا و سطح خواندن پایین) شاید بهترین انتخاب باشد؛ به مجموعه‌ی در پیوند با ورزش «جیک مدوکس»[25] فکر کنید. تغییر قالب نوشتاری (کتاب‌های «توون»[26] وکتاب‌های داستانی و فصل‌بندی شده با تصویرهای خنده‌دار مانند مجموعه‌ی «فرانکی پیکل» اثر «اریک وایت»[27] و مجموعه‌ی «هیلو» اثر «جاد وینیک»[28] برای خوانندگان گوناگون گیرایی دارند. مجموعه‌های چند بخشی و پُر از تصویر، مانند «شاهزاده سیاه‌پوش» اثر «شنون هیل» و «دین هیل»[29]، «دوری فانتاسمگوری» اثر «ابی هنلون»[30] و «فردی راموس» اثر «جاکوالین جولز»[31] نیز موجب افزایش اعتماد به‌نفس و روان‌خوانی در کودکان با سن‌وسال بیش‌تر می‌شود.

سن کودکان اهمیتی ندارد، آن‌ها همچنان که مسیر خود را از ساده‌ترین متن‌ها با چند واژه در هر صفحه که به‌‌آسانی رمزگشایی می‌شوند («در آغوش می‌گیرم» اثر «دیوید مک فیل»[32]) به آسان‌خوان‌هایی سنتی (کتاب‌های «مو» اثر «دیوید ا. آدلر»[33] و «باید کفش بپوشیم!» اثر «برایان کولی‌یر»[34]) و آسان‌خوان‌هایی اندک پیچیده‌تر (برنده‌ی جایزه طلایی گایزل، «چارلی و موش» اثر «لورل اسنایدر»[35]و مجموعه‌ی «یاسمین» اثر «سادیا فاروچی»[36]) و پیش از کتاب‌های چند بخشی (‌مجموعه‌ی «جاسمین توگووچی» اثر «دبی میچیکو فلورنس»[37]) طی می‌کنند، نه‌تنها توانایی درک متن را در خودشان افزایش می‌دهند، بلکه هویت خواننده بودن‌شان را نیز پرورش می‌دهند.

بسیاری از کودکان عنوان‌‌ها یا مجموعه‌های همانندی از کتاب‌های دلخواه‌شان را شناسایی می‌کنند، کتاب‌هایی که با غرور از آن‌ها یاد می‌کنند و نخستین بار برای آنان بارها خوانده‌اند و اندوخته‌یی شخصی واژگانِ دیداری‌شان را افزایش داده‌اند. در گذشته، این موارد به کتاب‌های «غوک و قورباغه» اثر «آرنولد لوبل»[38] یا مجموعه‌ی «خرس کوچولو» اثر «الس هوملاند میناریک» و «موریس سنداک»[39] اشاره داشت و امروزه مجموعه‌های موجود آسان‌خوان، مانند «فیلی و پیگی و مگس» اثر «تد آرنولد»[40] و «خوک و کلاه‌گیس» اثر «اِما جی ویرین»[41] می‌شود. امروزه جزو خوانندگان گروه سنی الف بودن چه‌اندازه شگفت‌انگیز است، در حالی که کتاب‌ها زندگی متمایز کودکان جهان را بازتاب می‌دهند، چنان که «کِیلا» دختر آفریقایی‌تبار (مجموعه‌ی «پادشاه و کِیلا» اثر «دوری هیل استد باتلر»[42]) در قفسه‌ای مانند مجموعه‌ی «نِیت بزرگ» [43]قرار می‌گیرد.

تجربه‌ی گروه سنی الف، با وجود ویژگی‌های متفاوت هویتی دیگر (نژاد، ساختار خانوادگی، جایگاه اجتماعی-اقتصادی، جغرافیا و مذهب)، موجب پیوند مخاطبان این کتاب‌ها می‌شود و فرصتی برای ارتباط در «کنار تفاوت‌ها» پدید می‌آورد. شاید یکی از سودمندی‌های مخزن کوچک این کتاب‌های باکیفیت عالی، برای کسانی که خودشان خواندن را آغاز کرده‌اند، این باشد که جدا از تفاوت‌های موجود، در نخستین مراحل رشد مهارت خواندن، با شمار بیشماری از کتاب‌های آسان‌خوان شناخته شده روبه‌رو می‌شوند. این مجموعه‌ها آشکارا تحت مأخذهای دیگر کتابخانه قرار می‌گیرند، همچنان که در شیک‌ترین کتاب‌فروشی‌های ویژه خانواده‌های ثروتمند دیده می‌شوند. این کتاب‌ها برای مواردی که ما را تقسیم می‌کنند و ذهنیت‌های مشترک را بازگو می‌کنند، معیار فرهنگی می‌شوند. در نتیجه توانایی سرگرم کردن و یادگیری مستقل را از راه خواندن، به‌دست می‌آوریم.

کدام: «آسان‌خوان» یا «نخستین‌خوان»[44]؟

افزون بر چالشی که در جست‌وجوی کتاب‌های باکیفیت عالی برای گروه سنی الف، به‌ویژه کودکانی در سن بالاتر از این گروه، وجود دارد چیزی که باعث حیرت من و دیگران شده، این است که چه نامی برای این کتاب‌ها بگذاریم؟

به نظر می‌رسد «آسان‌خوان» واژه‌ای استاندارد است، ولی من نام «نخستین‌خوان» را نیز برای توصیف این کتاب‌ها دیده‌ام. کتاب‌هایی به اندازه‌ی نزدیک به تقریبی 17.5´22.5 سانتی‌متر و طول عمودی آن‌ها (قالبی که به آن کم‌تر توجه می‌شود) که نشانگر مخاطبان ویژه است.

به‌هر حال، هریک از این عنوان‌ها شکل‌های ویژه‌ دارد. چگونه کتابی را که کوشش بسیاری می‌خواهد تا گروه سنی الف آن را رمزگشایی کنند، «آسان» می‌نامیم؟ در حالی که برای آنان آسان نیست. همچنین، عنوان «نخستین‌خوان» موجب ناراحتی کودکان سن بالاتر می‌شود که هنوز در مراحل اولیه خواندن به‌سر می‌برند.

در کتابخانه‌ی دبستانی که در آن‌جا کار می‌کنم، به‌دنبال تغییر نشانه و فهرست هستم تا برچسب «ای فیک»[45] را که به «داستان‌هایی برای همه» اشاره می‌کند، به «داستان‌های آسان» تغییر دهم (ایده‌ای که با موضوع کنفرانس «بهترین تمرین‌ها برای شادمانی دانش‌آموزان» هماهنگ بود).

مون جادوگر(معرفی کتاب مون جادوگر/خرید کتاب مون جادوگر)
پاهای دردسرساز(معرفی کتاب پاهای دردسرساز/خرید کتاب پاهای دردسرساز)
مجموعه جغد درختی (معرفی مجموعه کتاب جغد درختی/خرید مجموعه کتاب جغد درختی)
مجموعه پیت گربه‌هه (معرفی مجموعه کتاب پیت گربه‌هه  /خرید مجموعه کتاب پیت گربه‌هه)
مجموعه خانه درختی (معرفی مجموعه کتاب خانه درختی/خرید مجموعه کتاب خانه درختی)

---