موزه کودکی ایرانک، نمایشی از گستردگی و ژرفای فرهنگ ایران

نشانی موزه کودکی ایرانک: بلوار میرداماد، نرسیده به میدان مادر، انتهای خیابان شهید بهزاد حصاری، ساختمان آرشیو اسناد ملی، موزه کودکی ایرانک
نشانی اینستاگرام موزه کودکی ایرانک: iranak_org@

 

«موزه کودکی ایرانک» که اکنون در محل تالار گنجینه سازمان اسناد کتابخانه ملی با پشتیبانی بخش خصوصی (گروه توسعه کسب و کار آذرستان و دفتر پیمانکاری مهندس محمد عطاردیان) و از سوی موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان در حال برگزاری است، تنها نمایش گوشه‌ای از گستره و ژرفای فرهنگ کودکی در ایران در بازه تاریخی بیش از سه هزارساله است.

ویژگی بارز این موزه، تکیه آن به پژوهشی بیست ساله در حوزه ادبیات کودکان و مطالعات کودکی است که در این موسسه در جریان بوده است و تنها یک بخش از این پژوهش انتشار دوره ده جلدی تاریخ ادبیات کودکان است. ایده راه اندازی و ساخت موزه در جهان اگرچه به سده نوزده ام میلادی می‌رسد، اما این ایده را در جامعه ایران موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان از سال 1382 تا اکنون با برگزاری 16 نمایشگاه موزه در ایران و بیرون از ایران پیش برده و جا انداخته است.

امروزه وجود موزه‌های کودکی در جهان، یکی از شاخص‌های توسعه و نشانه‌ای از باور همگانی توجه به کودکان است. نخستین موزه کودکی در جهان موزه بروکلین در ایالات متحده است که در سال 1889 گشوده شده است. اکنون تنها در ایالات متحده بیش از 20 موزه بزرگ کودکی فعال است. کشورهای دیگر هر کدام بسته به موقعیت و جایگاه خود موزه‌های مناسب کودکی دارند. در همسایگی ایران، ترکیه دو موزه کودکی در استانبول و آنکارا دارد.

نیاز به موزه‌های کودکی با کارکرد آموزش و بهره وری فرهنگی

وجود موزه‌های گوناگون کودکان نشانه‌ای از توجه به گذشته فرهنگی آن جامعه و رشد و بالندگی برای آینده است. امروز در آموزش و پرورش کشورهای پیشرفته، آموزش موزه‌ای یکی از رویکردها و گونه‌های مهم آموزش به کودکان به شمار می‌آید. آموزش موزه‌ای بر پایه آموزش تعاملی و مشارکتی کودکان در فضای موزه‌ها است. موزه‌ها می‌توانند نخستین فضای فرهنگی- اجتماعی باشند که کودکان پس از نهاد خانواده و پیش از کتابخانه و مدرسه به آن قدم می‌گذارند و با آداب زندگی فرهنگی و اجتماعی آشنا می‌شوند.

مخاطبان موزه کودکی ایران چه کسانی هستند؟

موزه کودکی ایرانک برای کودکان از دو سه ساله تا مادربزرگ و پدربزرگ‌های سالمند طراحی شده است. هر نسلی در جایگاه خود می‌تواند از موزه بهره ببرد. مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها در موزه، بازیچه‌ها و پوشاک و افزار زیست و کتاب‌های دوره کودکی خود را مرور می‌کنند. مادران و پدران نیز همین افزارها و اشیاء را که مربوط به نسل خودشان است می‌بینند و کودکان نیز با این پدیده شگفت روبه رو می‌شوند که کودکی مفهومی تاریخی و در گذار نسلی است و همراه با آثاری که در موزه است به سفری بیش از سه هزار ساله می‌روند. آن جا که لوح‌های مشق باستان نخستین نشانه‌های آموزش و آموزگاری را نشان می‌دهند تا شیرمک های سفالی که بر لبان کودکان هزاره‌های پیش می‌نشسته است.

همه نسل‌ها می‌توانند در برابر حماسه پرشکوه ملی ایران، شاهنامه بخش‌هایی را بیابند که سرگذشت کودکان ایرانی را از شاهزادگانی مانند فریدون و مادرش فرانک تا پهلوانانی چون زال، سهراب و پرندگانی چون سیمرغ را بشناسند.

موزه کودکی ایرانک جایگاهی است که نقش کودکان را در هرجا بازیابی می‌کند. از آثاری چون افسانه درخت خرما و بزی که کهنگی آن تا دولت شهرهای سومر و به بیش از شش هزار سال پیش می‌رسد و سندهایی را به نمایش می‌گذارد که کودکان سومری و سپس کودکان تمدن‌های شوش و بعدها ایران چه گونه به روش مناظره‌ای هم از ادبیات بهره می‌بردند و هم آموزش می‌دیدند.

سیر مینیاتورهای ایرانی و بازشناسی بازیچه‌ها و بازی‌هایی که کودکان ایرانی انجام می‌داده‌اند و نقش کودکان در این مینیاتورها از بخش‌های جذاب موزه کودکی ایرانک است.

از بخش‌های دیدنی موزه کودکی ایرانک بخش مربوط به مکتب‌خانه و سنت‌های مکتب‌خانه‌ای است که بازدیدکنندگان با تندیس‌های کودکان مکتب‌خانه‌ای و مکتب‌دار و آثاری که در مکتب‌خانه به این کودکان آموزش داده می‌شد از نزدیک آشنا می‌شوند. همچنین کمی که زمان می‌گذرد آموزشگرانی بزرگ مانند میرزا حسن رشدیه و جبار باغچه بان از دل موزه پدیدار می‌شوند تا روایت مبارزه‌های خستگی ناپذیر خود را برای راه اندازی آموزش و پرورش نو در برابر دیدگان مخاطبان موزه به نمایش بگذارند.

سفر در چرخه زمان از گذشته به امروز

موزه کودکی ایرانک در چرخش‌هایی که در هر بخش دارد، بازدیدکنندگان خود را به این سو و آن سوی زمان می‌برد تا سفره اسباب بازی‌های دوره قاجاری را در برابر دید آن‌ها بگشاید. سفره‌هایی که درون آن اسباب بازی چیده می‌شده است و کودکان برگرد آن به بازی سرگرم می‌شده‌اند. این تازه آغاز راه در سفر از گذشته به امروز  است. کودک ایرانی از چه زمانی بازیچه داشته است؟ این روایت نیز به هزاره‌ها می‌رسد. آن جا که جانوران سنگی بر چرخ های کوچک نمونه‌ای از اسباب بازی‌های آن دوره را بازنمایی می‌کنند. پس از آن می‌توان آن دوره دور را به سده گذشته پیوند داد. جایی که نخستین اسباب بازی‌های وارداتی مانند عروسکی که در سال 1305 از آلمان به ایران آمده تا در دستان دخترکی کوچک قرار بگیرد و نام آن نیز «اشرف» گذاشته شود.

موزه کودکی ایرانک تنها عروسک‌های وارداتی و کارخانه ساز ندارد، بلکه جابجای آن پر است از عروسک‌هایی که اقوام و مردم مناطق گوناگون ایران عروسک‌های ویژه خود را ساخته‌اند تا با نمایش آن تنوع فرهنگی این سرزمین بهتر به نمایش گذاشته شود.

بخش ننو و گهواره

در کنار این عروسک‌ها بخش بزرگی از موزه کودکی ایرانک به زیست‌افزارهای خواب و خوراک نوزادان و خردسالان از روزگار دور تا امروز اختصاص یافته است. در این بخش انواع ننوها و گهواره‌ها، سنگ‌ها و ادعیه‌های دورکننده زخم نگاه یا چشم، و پوشاک نوزادان مانند کلاه و بند قنداق به تماشا گذاشته شده است. در کنار اما پوشاک کودکان کمی بزرگ‌تر از دوره قاجار تا پهلوی اول و دوم هست تا مخاطبان این تحول تاریخی را روشن‌تر ببینند.

نقش ادبیات کودکان و پدیدآورندگان آن

موزه کودکی ایرانک بخش بزرگی از فضای خود را به تحول ادبیات کودکان از دوره قاجاری تا دوره پهلوی دوم اختصاص داده است و در این میان بخش‌های قابل توجه ای به پدیدآورندگان ادبیات کودکان مانند شاعران، نویسندگان و تصویرگران، قصه گویان رادیو  و کارها و آثار ماندگارشان در این دوره پویا و پر از جنبش می پردازد و نهادهای ویژه ادبیات کودکان و فرهنگ کودکی مانند شورای کتاب کودک، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و آموزشگران عشایر مانند محمد بهمن بیگی را در برابر چشمان مخاطبان به نگاه درمی آورد.

کودکان در کوچه و بازارهای سنتی

این که مردم کوچه و بازار چه گونه کودکان خود را سرگرم می‌کرده‌اند، داستانی است که تنها با دیدن شهر فرنگی و بازیچه‌هایی که کودکان روی آن می‌نشسته‌اند و بر کف کوچه‌ها و گذرگاه‌ها می‌کشیدند یا کشیده می‌شدند و اسباب بازی‌های دست ساختی که در خانه و بازار به دست خود کودکان یا استادکاران برای بازی آن‌ها ساخته می‌شده است، به دست می‌آید.

بازتاب فرهنگ کودکی اقوام

موزه کودکی ایرانک اما جایگاهی نیز برای ادبیات و سنت‌های زیست و زندگی اقوام ایرانی دیده است که در این بخش گوشه‌هایی از سنت‌ها و ادبیات کودکان زبانی و فرهنگی این اقوام از آسوریان تا ارمنیان، از فرهنگ کودکان آذری تا فرهنگ کودکان کرد به نمایش درآمده است.

نمایش و قصه گویی

موزه کودکی ایرانک تنها جایی برای نمایش‌های سنتی مانند خیمه شب بازی و سایه بازی نیست که این جا در موزه جایگاه ویژه خود را دارد، بلکه این نمایش‌ها در کنار قصه گویی ها از موش و گربه عبید زاکانی با کوزه‌های سرداب آن تا گنجه‌های قصه که درون آن شخصیت‌های قصه‌های عامیانه مانند شنگول و منگول چشم به راه دید و بازدید با کودکان هستند.

همکنشی برجسته ترین ویژگی موزه کودکی ایرانک

همه این‌ها و ده ها برنامه ریز و درشت دیگر باز هم ویژگی این موزه دیدنی نیست. بلکه مهم‌ترین ویژگی این موزه تعاملی یا همکنشی با کودکان است. کودکان در این موزه تنها نمی‌بینند، بلکه از خانواده و بزرگترها جدا می‌شوند و با نقش گرفتن در قصه‌ها، یا اجرای مشق دوره باستان، و درگیر شدن با داستان‌های شاهنامه یا خمیربازی و رنگ گذاری روی سفال‌های بی نقش، کنش خود را با موزه به اشتراک می‌گذارند و چنین است که همکنشی در موزه کودکی ایرانک شکل می‌گیرد.