بخش نخست مقاله را در سایت کتابک بخوانید: فانتزی و زیرگونههای آن (بخش نخست)
۱ - فانتزی حماسی (Epic Fantasy)
یکی از محبوبترین فرمهای فانتزی ریشه در داستانهای حماسی قدیمی دارد که ترکیبی از تاریخ و افسانه هستند. این داستانها آموزشی-سرگرمکننده هستند. مایهی اصلی فانتزی حماسی تلاش و جستوجو برای حل مشکلی است که تمامی جهان را تحت تاثیر قرار داده است - مثلا یک ارباب تاریکی، یک جادوگر خبیث، یک وسیلهی جادویی که قرار است همه چیز را نابود کند و یا اتفاقی که جهان را پایان میدهد و یا آن را دگرگون میسازد. به دلیل این چالشها، وجود یک سفر یا جستوجو برای این زیرگونه اجباری است.
بسیاری فانتزی حماسی و فراتری (high fantasy) را مشابه فرض میکنند. اما ما فکر میکنیم تفاوتهایی میان این دو وجود دارد، هرچند برخی این دو را به جای هم استفاده میکنند.
احتمالا بهترین نمونهی فانتزی فراتری داستان نام باد (The Name of Wind) از Rothfuss است و در آن تمرکز بر تغییرات و تحولاتی است که در شخصیت داستان در حین سفر ایجاد میشود. از جمله اصلیترین فانتزیهای حماسی میتوان از تالکین و یا چرخ زمان (Wheel of Time) از جوردن (Jordan ) یاد کرد.
ویژگیهای فانتزی حماسی
- تمرکز بر وسعت و بزرگی مشکلهاست.
- تعداد شخصیتها زیاد است.
- جادو یکی از بخشهای اصلی داستان، طرح و یا توانایی شخصیتها است.
- معمولا در قرون وسطی رخ میدهد.
- داستانِ خوب در برابر بد است. البته میتواند در فانتزی مدرن شخصیتهای خاکستری هم داشته باشد.
- بر تعداد زیادی زیرطرح (sub plot) متکی است که کمک به پیشرفت داستان میکنند.
- کتابها معمولاً طولانی (بیش از ۱۲۰ هزار کلمه) هستند.
در سایت کتابک بخوانید: فانتزی در ادبیات کودکان
ویژگیهای فانتزی فراتری
- معمولا دربارهی محیط و اتفاقات (setting) داستان است نه وسعت و بزرگی آن.
- محیط و اتفاقات: دوران زمانی، چگونگی عملکرد جهان، شیوهی ارتباط شخصیتها
- معمولا دربارهی تحولات و تغییرات شخصیتهاست و همچنین تصمیمهایی که شخصیتها میگیرند. نه اتفاقات جهان.
- حضور جادو
- میتواند در زمانهای قرون وسطی و یا دوران مدرن باشد.
- معمولا شرایط خاکستری است. نه سیاه و سفید.
- شخصیتها میتوانند آنچه درست است را انتخاب کنند.
- شخصیتها میتوانند از نظر اخلاقی مبهم باشند.
فانتزی حماسی تغییرات زیادی در مقایسه با زمانی که با آثار تالکین محبوب شد، کرده است (هرچند تاریخچهی فانتزی حماسی به بسیار قبلتر باز میگردد، به گیلگمش و بیوولف (Beuwolf)). اکنون فانتزی حماسی اندکی متفاوت با ۵۰ سال قبل است. معمولا تمرکز بر شخصیتهای پیچیده است که از نظر اخلاقی مبهم هستند. شرایط را نمیتوان به سیاه و سفید دستهبندی کرد. حتی شخص شرور یا وسیلهای که نماینده شرارت است، تحولاتی را متحمل شده است و دیگر لزوما اجسام بیجان یا شخص مرتبط با شیطان نیست، بلکه عموما انسانی با شخصیت پیچیده است.
تقریبا میتوان گفت که کتابهای فانتزی حماسی از محبوبترین کتابها در کتابفروشیها هستند. دلیل آن محبوبیتی است که کتابهای تالکین (و بعدتر فیلمهای آن) برای فانتزی حماسی به وجود آورد. نویسندگان دیگری همچون جوردن و بروکز (Brooks) به استحکام این محبوبیت و فراگیر شدن آن کمک کردند. گونه حماسی به کمک کارهای مارتین (Martin) بیشتر مورد توجه قرار گرفت. کارهای او، به عنوان سریال تلویزیونی که از شبکه HBO پخش میشد، از نظر تجاری و از دیدگاه منتقدان بسیار موفق بود.
در سایت کتابک بخوانید: فانتزی و افسانه در ادبیات کودکان، دوران کودکی و ادبیات کودکان
ویژگیهای دیگر فانتزی حماسی
- سطح جادو: زیاد. قهرمان(ها) دارای توانایی جادویی هستند که به آنها کمک میکند با نیروهای شرور (که آنها هم توانایی جادویی بسیار زیادی دارند) مواجه شوند.
- اندیشههای والا و پیامدها و تاثیرات اجتماعی: متوسط. در فانتزی حماسی معمولا تنوع کمی وجود دارد و بیشتر بر الگوهای تکرارشونده تکیه میکند. مثل پسرک کشاورز روستایی، ارباب تاریکی، گروه قهرمانان، یک قهرمان جادوگر جاافتاده و راهبر و غیره.
- سطح توصیف شخصیتها-شخصیتسازی (characterization): متوسط تا زیاد. وقتی تعداد شخصیتها زیاد میشود، یعنی بسیاری تکبعدی هستند. اما قهرمان داستان بسیار توانمند است و میتواند با اندکی کمک از دوستانش با شرایط وحشتناک به خوبی مواجه شود. اما این موضوع به اینکه داستان و اینکه چه زمانی نوشته شده است بستگی دارد. فانتزی مدرن بیشتر به شخصیتپردازی توجه دارد در حالی که فانتزی حماسی کلاسیک شخصیتهای دوبعدی دارد و معمولا به اصل مشکل و اتفاقات میپردازد تا شخصیتها.
- سطح پیچیدگی طرح: در مجموع میتوان گفت که طرح دربارهی موفقیت در هدف سفر و جستجو است. اما تعداد شخصیتها و زیرطرحها میتواند طرح را شلوغ و پیچیده کند و البته این طور هم هست.
- سطح خشونت: زیاد. خشونت بخشی از داستانهای جستجوگرانه (quest story) است.
زیرگونههای مرتبط با فانتزی حماسی
- فانتزی جستجو (Quest Fantasy): یک جستجو-سفر در آن وجود دارد.
- شمشیر و جادو (sword and sorcery): تداخل این فانتزی حماسی و شمشیر و جادو یک سفر-جستجوی پر از اتفاقات را به وجود میآورد.
- فانتزی قهرمانانه (heroic fantasy): قهرمان معمولا یک سفر-جستجو را آغاز میکند.
- فانتزی گذر عصر(coming of age): بسیاری از فانتزیهای حماسی داستان گذر جوانی است که سفری را شروع میکند.
- فانتزی اسطورهای (mythic fantasy): دنیای اسطورهشناسی، افسانهها و داستانهای فولکلور پر از سفر-جستجو هستند و در آنها این سفر همانقدر که وسیلهای برای پیشبرد طرح است، ماهیت نمادین هم دارد.
۲- فانتزی فراتری یا غلیظ (High Fantasy)
تعریف کلاسیک فانتزی فراتری اشاره دارد به جهانهای ثانویه و یا موازی (secondary and parallel) که برای خوانندگان ساخته میشود. در این جهانها جادو نقش اساسی دارد. نیروهای شر میخواهند جلوی قهرمان را برای دستیابی به هدفش بگیرند. در فانتزی فراتری یک سفر یا جستوجو وجود دارد که در آن تحولات قهرمان و همراهانش به اندازهی خود سفر و هدفش مهم است.
ویژگیهای دیگر فانتزی فراتری
- سطح جادو: جادو به شدت استفاده میشود اما نه در هر وضعی. جادو وسیلهای است که باید با آگاهی استفاده شود تا اثرگذار باشد.
- سطح شخصیتپردازی: زیاد. تمرکز بر قهرمان(ها) و انتخابهای او و نتیجهی آنها بر جهان است.
- سطح پیچیدگی طرح: معمولا پیچیده. هدف کامل کردن یک ماموریت/سفر است. ماموریتی شخصی یا ماموریتی که از جانب فردی دیگر سپرده شده است.
- سطح خشونت: متغیر. اما نه چندان زیاد که برای اکثر خوانندگان آزاردهنده باشد.
زیرگونههای مرتبط با فانتزی فراتری
هر زیرگونهای که یک قهرمان داشته باشد که در هنگام رسیدن به هدفش با موانعی مواجه میشود با فانتزی فراتری در ارتباط است. این عناصر در فانتزیها حماسی، فانتزی گذر عصر، تاریخی، قهرمانانه، سیاسی و رمانتیک دیده میشود.
۳- فانتزی فروتری یا رقیق (Low Fantasy)
لفظ فروتری به ارزش ادبی اشارهای ندارد، بلکه اشاره به تاکید کمرنگی عناصر سنتی فانتزی دارد. داستانهای فانتزی فروتری میتوانند در سایر زیرگونهها هم قرار گیرند.
فانتزی فروتری میتواند به دو شیوه تعریف شود: ۱-متضاد فانتزی فراتری. فانتزی فروتری بر قهرمانسازی (heroism) و یا مناظر گسترده (sweeping vistas) تمرکزی ندارد (برخلاف Game of Thrones) ۲- فانتزی فروتری کمترجادو دارد و کمتری فانتاستیک است. محیط و تنظیمات عادی هستند. در برخی موارد ممکن است که جادو اصلا وجود نداشته باشد.(مانند The Lion of Senet از Fallon و Engineer Trilogy از KJ Parke)
تصویری از سریال بازی تاج و تخت
تمهای فانتزی فروتری اصولا جنگ بر سر قدرت، بدبینی به جامعه، ابهام اخلاقی و شرایط مشکلدار انسان هستند. شاید بتوان گفت دو مورد آخر مهمترین تضاد با فانتزی فراتری باشد و نقش مهمی در به وجود آمدن دنیای واقعیتری داشته باشند. همچنین جادو یک مورد تفاوت دو فانتزی است: در دنیای فانتزی فراتری، جادو حضور اساسی دارد اما در فانتزی فروتری نقطهی تمرکز نیست و حتی شاید وجود نداشته باشد.
ویژگیهای دیگر فانتزی فروتری
- سطح جادو: کم. در تعریف اول فانتزی فروتری جادو اعجاب بسیار ناچیزی دارد. در تعریف دوم جادو یک اتفاق تعریف نشده در دنیای واقعی است. در هر دو تعریف، جادو تنها یک وسیله برای پیشبرد طرح (plot device) است و به صورت مخرب تصویر میشود. گاهی جادو وجود ندارد.
- اندیشههای والا و پیامدها و تاثیرات اجتماعی: متوسط تا زیاد. فانتزی فروتری معمولا در دنیای واقعی اتفاق میافتد و نظراتی دربارهی نظام اجتماعی ارائه میدهد. به طور خاص فانتزی فروتری برای ترسیم ابهام در اخلاقیات شناخته شده است.
- سطح شخصیتپردازی: زیاد. شخصیتها ویژگیهای واقعی، نقصها و روانشناسی پیچیده دارند.
- سطح پیچیدگی طرح: زیاد. برعکس فانتزی فراتری که طرحی گسترده از یک اتفاق جهانی دارد، فانتزی فروتری داستان یک یا تعدادی افراد است.
- سطح خشونت: زیاد. مشکلات و مناقشههای فانتزی فروتری خشن است و اقدامات شرورانهی تلافیجویانه در آنها غیرعادی نیست. پیروزی در جنگها به وسیلهی جنگیدن فیزیکی میسر میشود و نه با استفاده از جادو. به صورت کلی فانتزی فروتری وجوه تاریک بیشتر و خشونت در آن نقش برجستهای دارد.
زیرگونههای مرتبط با فانتزی فروتری
- فانتزی فراتری و فروتری به عنوان دو روی یک سکه توصیف میشوند. به این معنی که بسیار مرتبط هستند اما متضاد یکدیگرند.
- فانتزی شمشیر و جادو: فانتزی شمشیر و جادو همچون فانتزی فروتری بر یک نفر متمرکز میشود و در دنیای خشن اتفاق میافتد که معمولا قرونوسطیای است.
- رئالیسم جادویی: در این زیرگونه عناصر جادو به عنوان یک اتفاق عادی در جهان دیده میشود.
۴- فانتزی کسالتبار یا بیآلایش (Mundane Fantasy)
پارادوکسی اینجا نهفته است: چگونه یک چیز خستهکننده میتواند فانتزی باشد؟ در یک تعریف کلی، در فانتزی کسالتبار تمامی عناصر فانتزی غایب است. اما این تعریفی جامع و دقیق نیست. هرچند درست است که فانتزی کسالتبار متضاد فانتزی فراتری است، جادو و فانتزی راه خود را به دنیای عادی پیدا میکنند.
— از آنجا که در فانتزی کسالتبار همهی المانهای فانتاستیک به صورت منطقی ارائه شدهاند، همهچیز معقول است. در واقع منطق مولفهای اساسی این زیرگونه است.
جهانسازی مولفهای اصلی از هر داستان فانتزی است، اما در فانتزی کسالتبار جهان از پیش شناختهشده است. در بعضی مواقع نویسنده باید المانهای جادویی و فراطبیعی که در سایهها کمین کردهاند را توصیف کند.
بر خلاف فانتزی فراتری، سبک فانتزیهای خستهکننده معاصر است. اسطورهشناسی باستانی شاید بخشی از آن را تشکیل دهد، اما سبک آن مدرن است و دقیقا به همین دلیل است که خوانندهها را به این زیرگونه جذب میکند.
ویژگیهای دیگر فانتزی کسالتبار
- سطح جادو: ابتدا کم است و بعد افزایش مییابد. فانتزی کسالتبار در جهان واقعی اتفاق میافتد، جهانی که در آن جادو وجود ندارد. اما هرچه داستان پیش میرود، شخصیت داستان رازهایی را کشف میکند که جادو است. هرچند بیشتر شخصیتهای دنیای واقعی داستان جادو را باور ندارند و یا حتی از حضور آن بیاطلاع هستند، جادو نقش مهمی را در جهان ایفا میکند.
- اندیشههای والا و پیامدها و تاثیرات اجتماعی: زیاد. وقتی فانتزی به دنیای خستهکنندهی ما وارد میشود، شانسهای بسیاری برای پیامدهای اجتماعی وجود دارد. در واقع فانتزی کسالتبار این شانس منحصربهفرد را دارد که دربارهی مشکلات و مباحث معاصر بهروز کشفیات انجام دهد و بحث کند (سیاست، جنسیت و غیره). اندیشهی خانه بسیار در فانتزی کسالتبار دیده میشود. این فکر همواره در ذهن شخصیتها میآید که آیا میتوانند به خانه، به جایی که به آن تعلق دارند بازگردند. شخصیتهایی که از دنیای عادی و خستهکننده به دنیای جادو پرت شدهاند. در فانتزی کسالتبار معمولا اندیشهی دوگانگی (dichotomy)، خصوصا بین دو نظام ارزشی، مطرح میشود.
- سطح شخصیتپردازی: متغیر. شخصیتهای فانتزی کسالتبار روندی مشابه دارند. آنها شجاع هستند، ضررهایی را متحمل میشوند و تجربههای تلخی میکنند. اما لزوما از ابتدا به عنوان یک قهرمان قوی ظاهر نمیشوند. شخصیتها باید شجاعت خود را بیابند و این مستلزم جستجو برای یک راز یا جهانی جادویی و فراطبیعی در پس جهان خستهکننده است. نویسندگان مختلف روشهای گوناگونی برای ترسیم این روند پیش میگیرند، برخی روشهای پیچیدهتر و پربارتری را از نظر روانشاسی پیش میگیرند. همچنین شخصیتها معاصر بهروز هستند و این بدین معناست که خواننده به راحتی با آنها حس سمپاتی خواهد داشت.
- سطح پیچیدگی طرح: متوسط. به راحتترین شکل، فانتزی کسالتبار به وسیلهی این سوال که «چه میشد اگر …؟» طرح را پیش میبرد. چه میشد اگر این دنیا اینقدر خستهکننده نبود و طور دیگری بود. معمولا در فانتزی کسالتبار چیز مخفیای وجود دارد که در نقطهی اوج داستان مشخص میشود.
- سطح خشونت: متغیر. برخی داستانهای این زیرگونه دربارهی جنگهای حماسی به شکل معمولی یا جادویی هستند. بعضیها جنگهای فیزیکی ندارند.
زیرگونههای مرتبط با فانتزی کسالتبار
- فانتزی شهری (Urban Fantasy): فانتزی شهری ویژگیهای فانتزی کسالتبار را میگیرد و در یک نظام شهری قرار میدهد.
- فانتزی میان-جهانی (crossworlds fantasy): یک راهی میان این دنیای عادی و دنیای جادو وجود دارد.
- فانتزی فروتری: شباهت در عدم تمرکز بر عناصر سنتی فانتزی و کم بودن سطح جادو.
- فانتزی نوجوانان (Young Adult Fantasy): پیدا کردن دنیایی فراطبیعی و جادوییِ تمی معمول، بهویژه در فانتزی نوجوانان است.
۵- فانتزی سخت (Hard Fantasy)
استدلال و منطق بر فانتزی سخت حاکم است و نویسنده به جزئیات توجه زیادی دارد. فانتزی سخت نسخهی فانتزی داستان علمی-تخیلی سخت (hard Science Fiction) است، اما این دو کاملا معادل یکدیگر نیستند: فانتزی سخت، داستانی نیست که در آن جادو ریشهی علمی داشته باشد. فانتزی سخت درگیر چگونگی و چرایی عملکرد چیزهای مختلف است.
افزون بر این، فانتزی سخت از عناصر اصلی گونهی فانتزی دور نمیشود اما توضیحی با جزئیات برای حضور جادو، موجودات جادویی و تنظیمات و محیط جادویی ارائه میدهد. برای مثال اژدهاهایی با گذشتهای که از تکامل آنها میگوید، نه این که افسانهای باشد. فانتزی سخت عناصر فانتزی و جزئیات عادی را در شکلدهی داستانی پیچیده و بامفهوم استفاده میکند.
ویژگیهای دیگر فانتزی سخت
- سطح جادو: زیاد. در فانتزی سخت جادو مانند سایر زیرگونهها اعجابآور و فانتاستیک نیست. اما برای آن توجیه و جزئیات ارائه میشود. جادو به وسیلهی شخصیتهای داستان و خواننده درک میشود چرا که نظامی قانونمند است. این بدین معنا نیست که جادو ریشهی علمی دارد، چرا که قوانینی که اصول جادویی را تشکیل میدهند لزوما منطقی نیستند، اما پیوستگیای درونی در آنها وجود دارد.
- اندیشههای والا و پیامدها و تاثیرات اجتماعی: متوسط. ساخت جهان (world-building) در این زیرگونه اهمیت دارد و جهان بهوجودآمده، هرچند که خیالی است، احساس واقعیبودن را منتقل میکند؛ به همین دلیل به شکلی اجتنابناپذیر، نظراتی در مقایسهی این جهان و جهان واقعی داده میشود.
- سطح شخصیتپردازی: متوسط. اهمیت ساخت جهان باعث میشود که شخصیتپردازی کمی سست شود تا داستان متعادل شود. از آنجا که حجم عظیمی از جزئیات دربارهی جهان گفته میشود، اگر قرار باشد به همان اندازه به جزئیات شخصیتها پرداخته شود، داستان بسیار سنگین میشود. در نتیحه فانتزیهای سختی که شخصیتپردازی قوی دارند، آرام پیش میروند.
- سطح پیچیدگی طرح: متوسط. طرح فانتزی سخت باید جزئیات جهان را همزمان با پیشبرد داستان در نظر بگیرد و تعادل ایجاد کند. بنابراین شاید طرح داستان به خاطر پرداختن به یکسری جزئیات متوقف شود (مثلا چگونه اژدهاها به وجود آمدهاند)، اما در نهایت این جزئیات به درک کلی داستان کمک میکند.
- سطح خشونت: متغیر. فانتزی سخت معمولا در ارتباط با زیرگونههای تاریک و خشن فانتزی مدرن است که سطح بالایی از خشونت دارند. اما میتواند با زیرگونههای روشنتر و خوشبینانهتر هم ارتباط داشته باشد.
زیرگونههای مرتبط با فانتزی سخت
- فانتزی کسالتبار: فانتزی کسالتبار همهی کلیشهها را رها میکند، اما فانتزی سخت درک آنها را آسان میکند. در هیچکدام از زیرگونهها، جادوگرها و الفهای کلیشهای یافت نمیشود، اما هرکدام به طور متفاوتی آنها را توصیف میکنند.
- فانتزی حماسی: در هر دو گونهی فانتزی، دنیاهای شلوغ و پیچیدهای ترسیم و زمان بسیاری برای توضیح جزئیات صرف میشود (زبان، نژادها، ساختار اجتماعی، نظام جادویی و تاریخ).
- بیشتر زیرگونهها: چون فانتزی سخت به ساخت جهان میپردازد، میتواند با بسیاری از زیرگونهها ارتباط داشته باشد.
۶- فانتزی نوجوانان (Young Adult Fantasy)
تعریف فانتزی نوجوانان آسان است چرا که با سن مخاطبانش (۱۲-۱۸) تعریف میشود. این تعریف به این معناست که این زیرگونه بسیار گسترده است و میتواند از زیرگونههای دیگر ایده بگیرد.
فانتزی نوجوانان مضمون خاص و معمولی ندارد. به روشنی، داستانهایی درباره کسبتجربه در آن معمول هستند - شخصیت داستان همسن خوانندههاست و سلسله تحولاتی را تجربه میکند. شخصیتهای جوانتر پتانسیل بیشتری برای تغییر و تحول دارند. در کل تغییر تحول در فانتزی بسیار دیده میشود، در فانتزی نوجوانان هم زیاد هست.
فانتزی نوجوانان نیروی احساسی هم دارد، احساساتی مربوط به عشق تازه، خانواده، ترس و هر احساس دیگر. یکی از دلایل قدرت احساسی فانتزی نوجوانان این است که نمایشی از اولین تجربیات است. هر تجربهی اولی تازه، جذاب و گاهی تلخ است. این قدرت احساسی خواننده را به دنیای خودش جذب میکند.
ویژگیهای دیگر فانتزی نوجوانان
- سطح جادو: متغیر. از آنجایی که فانتزی نوجوانان در همهی زیرگونهها یافت میشود، سطح جادو میتواند از خیلی زیاد تا ناچیز در آن باشد.
- اندیشههای والا و پیامدها و تاثیرات اجتماعی: متغیر. فانتزی نوجوانان به سطحینگری مشهور است. بسیاری از داستانهای این زیرگونه عمق ندارند اما برخی بسیار پیچیده هستند.
- سطح شخصیتپردازی: متوسط/زیاد. شخصیت فانتزی نوجوانان به خوبی توصیف میشوند. اما برخی دارای تعداد زیادی شخصیت هستند که تمامی آنها پرداخته شده است. شخصیتپردازی برای ایجاد قدرت احساسی و مضمون کسبتجربه اهمیت زیادی دارد.
- سطح پیچیدگی طرح: زیاد. وقتی بحث بر سر چگونگی تعریف داستان باشد، رمانهای فانتزی نوجوانان براساس تجربه-محور هستند؛ بنابراین طرح داستانهای فانتزی نوجوانان برای به پیش راندن داستان به سمت تحولات شخصیت اهمیت زیادی دارد.
- سطح خشونت: متغیر اما به طور کلی نهچندان زیاد.
زیرگونههای مرتبط با فانتزی نوجوانان
همهی زیرگونهها.
افزودن دیدگاه جدید