ریشه های آموزش خواندن به خردسالان از کجا سرچشمه می گیرد؟

دهه ۱۹۶۰ میلادی در امریکا زمانی بود که شخصی به نام گلن دومن Glenn Doman از یک راه متفاوت به آنچه به گفته خود او کشف بزرگ در آموزش خواندن با کودکان زیر سه سال بود، دست یافت. در این سال ها او و همکارش کارل دیله کاتو Carl Delacato نهادی را به نام The Institutes for The Achievement of Human Potential (IAHP) که ترجمه فارسی آن «نهادهایی برای دستیابی به توانایی بالقوه انسانی» می شود راه انداخت.

راه متفاوت او چنین بود که در آغاز کار ادعا کرد که می تواند با کاربرد ادبیات و مواد ادبی ، کودکی که جراحت مغزی داشت بهبود ببخشد. در ابتدا کار او یک تجربه ساده بود، اما کم کم با تبلیغاتی که در این باره انجام داد، کودکان دیگر مانند کودکان کم توان ذهنی، یا کودکان روان پریش را به فهرست درمان کنندگان از راه ادبیات یا آموزش خواندن افزود. گلن دومن براین باور بود که انسان با انگیزش رشد می کند و رسیدن به توانایی های بالقوه در نهاد او همه انگیزشی است و اصولا بر این باور بود که کل داستان تکامل جانداران بر پایه انگیزش هایی بوده  که در وجود آن ها رخ داده است. در بخش دیگری از این گفتارها خواهیم گفت که این ایده در جایی که کارکردهای موثرتری داشته است، از او نبوده و در حقیقت گلن دومن با تعمیم و گسترش کارت های انگیزشی – دیداری نوزادان و نوپایان بخشی از ایده های خود را پروریده است.

از نگاه گلن دومن، در مورد کودکی که روی تخت بیمارستان خوابیده و جراحت مغزی داشت، نیز باید انگیزش های مناسب به کار می رفت تا او واکنش نشان دهد. این انگیزش ها این بار رفتارهایی حرکتی و گاه نگرشی بود. رفتارهای حرکتی مانند به جنبش درآوردن سر و ماهیچه ها و شکم و روش های تنفسی برای جذب اکسیژن حداکثری به مغز و در کنار آن روش های دیداری که روی اعصاب ناحیه چشم متمرکز است، مانند جلب توجه کودک به کارت هایی که روی آن نویسه های بزرگ چاپ شده بود و تکرار این رفتارهای انگیزشی  همگی می توانست سبب بهبود کودک شود. از نگاه او هر آنچه که کودک به آن واکنش نشان دهد و قوی کردن تدریجی انگیزش ها  در نهایت سبب می شود که کودک چه تندرست و چه کم توان یا بیمار می تواند در روندی آهسته به چیزهایی برسد که ما پیش از این تصورش را نداشتیم. یکی از آن چیزها که کم کم برای گلن دومن جالب شد، خواندن با کودکان خردسال بود. ایده خواندن با کودکان خردسال را هم گلن دومن از نظریه پردازان و دانشمندان برجسته روان شناسی رشد که روی محرک ها یا انگیزش های مغزی و چشمی کار می کردند به عاریت گرفته است.

در دهه ۷۰ میلادی با توجه به این که در امریکا هر ایده ایی می تواند بالقوه ارزش اقتصادی داشته باشد، محرکی برای خود گلن دومن شد تا به ارزش های اقتصادی ایده اش پی ببرد و در حقیقت باید گفت که توانایی های بالقوه انسانی را ابتدا با گره زدن این ایده با کار اقتصادی در وجود خودش پیدا کرد.

در این سال ها او کتابی تالیف کرد به نام « چگونه به خردسالان آموزش دهیم تا بخوانند!» How to teach baby to read. این کتاب در حقیقت تئوریزه کردن کاری بود که گلن دومن در پی آن بود. نثر انگلیسی کتاب ساده است و نه برای قانع کردن پژوهشگران و کارشناسان که برای قانع کردن خانواده ها به جادوی آموزش خواندن نوشته شده است. در پیش گفتار او به روشنی اشاره می کند که کار را با درمان کودکانی که جراحت سخت مغزی داشتند شروع کردند اما نتیجه کار را نمی دانستند. از نگاه او نتیجه کار چیزی مانند معجزه بود و از آن پس به توانایی های بالقوه انسانی پی  برد و یکی از این توانایی های بالقوه آموزش خواندن به خردسالان است. فصل های کتاب او در امتداد همین موضوع است و با این پرسش شروع می شود که چرا کودکان خردسال نمی توانند بخوانند. او همه چیز را از موضوع چاپ نویسه یا حروف در ابعاد کوچک و در ابعاد بزرگ شروع می کند و از خود و مخاطبان می پرسد اگر ما در برابر کودک خردسال نویسه های کوچک را بگیریم، طبیعی است که دستگاه مغزی او واکنش نشان نمی دهد همان گونه که کودکان خردسال نمی توانند سخنان آهسته و زیرلبی بزرگسالان را تشخیص دهند، همان طور هم نمی توانند پرینت در ابعاد کوچک را بشناسند. اما وقتی که ما فلش کارت ها یا نماکارت هایی مناسب با دستگاه بینایی نوزادان و خردسالان تهیه کردیم آن وقت از واکنش های آن ها شگفت زده می شویم. این نظریه درست همان چیزی بود که پیش از گلن دومن  کارشناسان و نظریه پردازان رشد مغزی نوزاد و نوپا به اشاره کرده بودند.

از این پس بود که او چند نهاد درمانی برای کودکانی که مغزشان آسیب دیده یا کم توان بودند، بنیاد گذاشت  و در کنار آن موسسه  اقتصادی با موضوع آموزش خواندن با کودکان خردسال را نیز راه انداخت. بسته های آموزشی گلن دومن از جریان آموزش زبان به آموزش ریاضی هم کشیده شد و بدین ترتیب در جهان این موضوع به یک جریان تبدیل شد و متاسفانه از اوائل دهه ۱۳۸۰ این جریان به ایران هم کشیده شد، با مختصات نسخه وطنی که بی هنری و بی ارزشی به مخاطب یا مشتری یکی از ویژگی های مشترک همه آن ها است و در این باره در آینده بیش تر خواهیم گفت.

اما واکنش آکادمیک به ادعاهای گلن دومن چه بود؟ ادعاهای او چه به سبب درمان کودکان با جراحت های مغزی و کودکان کم توان یا روان پریش و چه در زمینه آموزش خواندن با خردسالان به واکنش سخت محافل دانشگاهی و پژوهشی امریکا روبه رو شد. کار به جایی کشید که آکادمی امریکایی مراقبت های پزشکی کودکان American Academy of Pediatrics چندین نوبت به درمانگران این نهاد اخطار داد. چکیده محتوای این هشدار و اخطار چنین است که درمانگران این نهاد با روش های از کار افتاده در درمان آسیب های مغزی کودکان، روند رشد مغزی کودکان را بیش از اندازه ساده می انگارند. همچنین در این هشدار به هزینه های گزاف مالی که از خانواده ها گرفته می شود اعتراض شده است. برای نمونه در یک مورد برای پنج روز درمان در کلینک های این مرکز چیزی نزدیک به ۵ هزار دلار باید از سوی خانواده کودک پرداخت شود و نتایج بهبودی آن هم برای نهادهای آکادمیک روشن نیست.

در گفتار بعد به نقد شیوه آموزشی او که برپایه محرک ها یا انگیزش های دیداری به عنوان نخستین افزار آموزش خواندن به کودک است، و بررسی نمونه های وطنی اشاره خواهد شد. همچنین کسانی که می خواهند با دیدگاه های انتقادی گلن دومن در درمان کودکان با جراحت های مغزی یا دیدگاه های تک خطی او درباره تکامل جانداران آشنا شوند، می توانند مقاله Psychomotor Patterning: A Critical Look نوشته استیون نولا را بخوانند.

بخش اول: آموزش زبان فارسی به خردسالان، تجارت یا جسارت؟

منابع :

   Glenn and Janet Doman,How to teach your baby to read, Square one Publisher, NY, 2006
   http://en.wikipedia.org/wiki/The_Institutes_for_the_Achievement_of_Huma…