داستان های ترسناک و تولدی دوباره

آیا داستان های ترسناک واقعاً ترسناک هستند؟

با مطالعه ای که در زمینه ادبیات وحشت انجام گرفته و منابع آن در پایان مقاله ارائه شده است، کوشش شده تا برای چند پرسش در این مقوله پاسخی مناسب فراهم شود.

در این مقاله تاریخچه ی مختصری از ادبیات وحشت و سیر تحول آن بیان شده و سپس از ورود آن به عرصه ادبیات کودک و نحوه برخورد اولیاء و مربیان و نهادهای تربیتی با این گونه داستان ها گفته شده است. در همین بخش به مشترک این داستان ها اشاره شده است. در بخش بعدی به دلایل گرایش کودکان و نوجوانان به داستان های ترسناک پرداخته و این که آیا این داستان ها مخرب اند یا سازنده. در نهایت از چند نویسنده موفق و چند اثر به یادماندنی در این زمینه نام برده شده است.

قدمت داستان های ترسناک

قدمت داستان های ترسناک را شاید بتوان با عمر انسان یکی دانست زیرا که زندگی همواره با ترس از ناشناخته ها و نگرانی از ناامنی های متعدد محتمل عجین بوده است و انسان برای سبک کردن و قابل تحمل کردن آن و نیز برای چاره یابی برای چنین احساسی ناگزیر از روایت کردن آن بوده است، روایت به صورت شفاهی و یا نقش تصاویری بر دیوار غارها، این گونه است که نمود ترس و وحشت را به شکل های مختلف در اسطوره ها و افسانه ها می بینیم. بعدها نویسندگان طی قرون از این احساس به عنوان دست مایه ای برای خلق آثار خود استفاده کرده اند.

اما ادبیات وحشت به عنوان یک گونه هنری به قرن ۱۸ میلادی و عصر روشنگری برمی گردد، عصری که از طرفی آداب و تشریفات اشراف مآبانه درباری موجی از ملال را بر انگیخت، ملالی ناشی از جامعه ای که به شدت تشریفات گرا، حسابگر و عقل محور بود و از طرفی تفکر علمی بر تفکر اسطوره ای فایق آمد.

گروهی از نویسندگان آن زمان مانند هوراس والپول (نویسنده رمان "قصر اترانتو"، داستانی از قرون وسطی که به سال ۱۷۴۷ نگاشته شده) در برابر خوش بینی مفرط نسبت به علم و منطق و وضعیت اجتماعی موجود واکنش نشان دادند. به هر حال اولین رمانی که توانست به عنوان یک الگو در ادبیات وحشت مطرح شود رمان "فرانکشتاین" نوشته ی مری شلر انگلیسی است که در سال ۱۸۱۸ به چاپ رسید و بعد از او باید از جان ویلیلم پولیدوری نام برد که خالق شخصیتی فرا واقعی به نام "خون آشام" است.

اغلب این کتاب های از نظر ارزش ادبی به "کتاب های زرد یا ادبیات هرزه نگاری" معروف بودند مانند کتاب "دراکولا" اثر برام استوکر که به سال ۱۸۹۷ نوشته شد که بدون این مجموعه ادبیات وحشت فصل مهمی از تاریخ خود را کم دارد.

"کتاب "دراکولا" از نظر منطق روایت تبین ناپذیر است، اما از نظر طرح جامعه شناختی استوکر کاملا منطقی است." (برای اطلاعات بیشتر مراجعه کنید به ارغنون شماره ۲۵ پاییز ۱۳۸۳)

از نیمه دوم سال های ۱۹۲۰ شاخه ای از ادبیات وحشت ظهور کرد که به شناخت رو به رشد علوم طبیعی اشاره داشت.

اواخر دهه ی ۱۹۶۰ رمان وحشت مدرن با آثار استفان کنیگ (۱۹۴۷) تثبیت شد.

از نویسندگان عصر حاضر ادبیات وحشت که شهرت بین المللی دارند، می توان علاوه بر استفان کینگ از ایزابل آلنده خورخه لوئیس بورخس و بسیاری دیگر نام برد.

از اوایل قرن بیستم نوجوانان هم به خیل طرفداران داستان های وحشتناک پیوستند که با مخالفت پدر و مادر و اولیای تربیتی و در امریکا به خصوص با مخالفت کتابدارها که نقش مؤثری در راهنمایی کتاب به مراجعان داشتند، رو به رو شدند. علاوه بر آن، نهادهایی مانند انجمن کتابخانه ای امریکا، شورای ملی محلی معلمان انگلیسی و انجمن اولیا و مربیان شروع کردند به چاپ «راهنمایی برای خواندن» که جوانان را به سمت آثار کلاسیک و اجتناب از تأثیر مخرب، ادبیات احساساتی سخیف هدایت می کردند، داستان های احساسی بازاری که فاقد ارزش های اخلاقی، تربیتی و ادبی هستند، معتقد بودند کسانی که این کتاب ها را می خوانند آمادگی دارند برای بزهکاری، تنبلی ذهنی، بی حرمتی به بزرگترها و صاحبان قدرت.

به هر حال طی صد سال گذشته بسیاری چیزها تغییر کرده، و به تبع آن این گونه ی ادبی هم از جهات مختلف تغییر کرده است، و آن را از حالت تابویی آن در آورده و این اواخر به خصوص از اوایل قرن ۲۱ جوایز ادبی را نصیبشان کرده و می بینیم به سرعت در سراسر جهان ترجمه می شوند و تیراژ میلیونی می یابد. کما این که در ایران هم شاهد این موج استقبال هستیم.

با مطالعه روی هفده عنوان کتاب که در حوزه ادبیات کودک و نوجوان به تمام ژانر وحشت انجام گرفت، نویسنده به این نتیجه رسید که در رمان های این سال های اخیر مجموعه هایی کلیشه ای و تکراری جای خود را به رمان هایی دادند که با استفاده از عناصر وحشت آفرین کلاسیک و غیرکلاسیک به انسجام داستان به لحاظ فرم و محتوا و نیز کارکرد داستان ها و تأثیرشان بر خواننده نوجوان توجه نشان داده اند. روی پیرنگ، شخصیت پردازی، نمادگرایی و زبان متمرکز شده اند و طبیعی است که چنین آثاری به لحاظ ارزش های ادبی مقبولیت جهانی بیابند.

اغلب آن ها در چند موتیف سهیم اند، از جمله: قصر یا خانه ای که به وسیله ارواح پر شده، یک شخصیت نوجوان معصوم، یک موجود شرور (آدم، هیولا، غول ، روح) یک فضای تیره و تار، یک یا چند تابوی اجتماعی.

چرا جوانان داستان های ترسناک را دوست دارند؟

آیا ترس ایجاد لذت می‌کند؟

مخرب است یا سازنده؟

• ماجراهای ترسناک ایجاد هیجان می کنند و هیجان از نیازهای نوجوانی است. هیجان زندگی را از یکنواختی بیرون می آورد.
• تعلیق های پی در پی اوج و فرود بیشتری به داستان می دهند و موجب لذت خواننده می شوند.
• حادثه محور بودن و نیز کنش محور بودن داستان ایجاد کشش کرده و میل به خواندن را افزایش می دهد.
• نوجوان همراه شخصیت داستانی با خطرهای پیرامون خود آشنا می شود و موفقیت های ترسناک را تجربه میکند و همین امر او را با مقابله با خطرهای دنیای واقعی آماده می سازد.
• وضعیت های بغرنج و موقعیت های راز آلود ایجاد سؤال می کنند و ذهن را به کنکاش وا می دارند، در نتیجه روحیه اکتشاف و خلاقیت را در نوجوان تقویت می کنند.
• هیجان وقتی به صورت امری خود خواسته در میآید و عوامل هیجان با اراده قبلی به وجود می آیند، فرد آمادگی رو در رویی با آن را دارد. چنین ترس و اضطرابی ذهن را فعال تر می کند، در نتیجه به نظر نگارنده نه تنها تأثیر تجربی احتمالی را از بین می برد بلکه به عنصری سازنده تبدیل می شود.

یافته های این بررسی تأمل برانگیز است که به چند مورد آن اشاره می شود:

• اکثر نویسندگان با روان شناسی کودک و نوجوان آشنایی دارند، خانم کورنلیا فونکه نویسنده مجموعه «کتاب اشباح» علوم تربیتی و گرافیک خوانده است. آقای ال. آر. استانین نویسنده مجموعه «ترس و لرز» و مجموعه «ماجراهایی که مو بر تنتان سیخ می کند» در رشته تعلیم و تربیت و ادبیات تحصیل کرده است. بودن بورک نویسنده «خون آشام کوچک» فارغ التحصیل رشته جامعه شناسی و تعلیم و تربیت است.
• اکثر داستان ها کارکرد روانشناختی و تربیتی دارند.
• محتوای کتاب ها چنان که عنوان و تصویر روی جلد نشان می دهند، وحشتناک نیستند.
• بیشتر آن ها طنزآمیز و حتی بسیار خنده دار هستند و موجب تفریح و سرگرمی هم می شوند و این شگردی است که از تأثیر وحشت می کاهد.
• بعضی از آثار در قالبی بر کشش اطلاعات و شناخت جامعی از جهان به مخاطب می دهد.
• برخلاف بسیاری از داستان های ترسناک گذشته در این کتاب ها خشونت وجود ندارد و یا چنان اغراق آمیز است و چنان با مطایبه و طنز آمیخته است که بیشتر مایه تفریح خواننده می شود تا وحشت او. با این حال چند مورد استثنایی هم وجود داشت. بهترین مثال در این مورد آنتونی هورتیس است. او داستان درهم تنیدن ماجراهای هیجان انگیز و مخوف است. او در کتاب «عقرب» شناخت همه جانبه ای ـ از پیچیدگی دنیای سیاست و اقتصاد، آزمندی دولتها در جهت کسب قدرت و پلیدی افراد گروه ها و سازمان های جهانی . . . . به مخاطب خود می دهد. اما خشونت موجود در همه ماجراها و ساختار ضعیف آن نیمی غلو در شخصیت پردازی و ترسیم فضاها و کنش های غیرقابل باور، جایگاه کتاب را به عنوان یک اثر هنری پایین می آورد. کاراکتر اصلی یک قهرمان شکست ناپذیر است. دست به کارهایی می زند که با هیچ منطقی جور در نمی آید با این همه نوجوان را میخکوب می کند.

با این که کتاب های او معمولاً در لیست ۱۰ عنوان برتر (Top 10 Book ) مقام برتر را دارند، چنانکه پیشتر گفته شد به عنوان یک اثر ادبی جایگاه ارزنده ای ندارد.

از نویسندگان موفق داستان های ترسناک می توان از آر. ال. استاین نام برد که در این پژوهش چهار عنوان از آثار او مورد مطالعه قرار گرفت. او متولد ۱۹۴۳ امریکایی است و به استفان کینگ ادبیات کودک شهرت دارد. در اغلب داستان های او فضاسازی و توصیف صحنه ها هستند که ایجاد ترس می کنند اما هیچ گونه خشونتی در داستان ها ثبت و همه چیز قابل باور است. چنان که در مقدمه کتاب «مواظب آدم برفی باش» آمده، او داستان را جوری مینویسد که بچه ها خودشان فکر کنند و با ذهن خودشان داستان را بسازند. موضوع هایی که مطرح می کند قابل باورند. قدرت استاین در به وجود آوردن موضوعات خنده آور در کنار داستان های وحشت انگیز موجب جذابیت همه آثار او است. از او چند عنوان کتاب جوک چاپ و منتشر شده است. از کتاب های او تاکنون ۳۰۰ میلیون فروش رفته و تبدیل به پدیده ای چند رسانه ای شده است. افتخارات زیادی نیز نصیب اش شده است.

نویسنده موفق دیگر خانم کورنلیا فونکه نویسنده آلمانی است که دو جلد از آثار او مورد مطالعه قرار گرفت. آثار او نیز جذاب و پرکشش و بدون خشونت و دارای کارکرد روانشناختی هستند.

نویسنده موفق دیگری که با اولین اثر خود شهرت جهانی یافت نیل گیمن (Neil Gaiman ) امریکایی است. این اثر کرولاین نام دارد با درونمایه اجتماعی ـ روانشناختی و موضوع تنهایی و نیاز به دوست، نیاز به محبت پدر و مادر. این کتاب به جهت ساختارش و استفاده از عناصری مانند آینه، گربه، استفاده از شعر، طنز و طرحش که ازعالم واقعی شروع می شود، به عالم فانتزی می رود و دوباره به جهان واقعی برمی گرد، یادآور «آلیس در سرزمین عجایب» لویئس گرول است. این کتاب به سرعت به چند زبان ترجمه شده و به صورت فیلم در آمد. در حال حاضر CD این فیلم هم به زبان اصلی و هم به صورت دوبله شده به فارسی در فروشگاه های ما وجود دارد.

گفتنی است جایزه نیوبری ۲۰۰۹ به همین گونه هنری تعلق گرفت. نویسنده این کتاب نیز نیل گیمنی است با نام «کتاب گورستان» در این کتاب خواننده همراه شخصیت نوپای داستان به گورستان قدم می گذارد با دنیای ارواح، مرده هایی از زمان ها و مکان های دیگر با لهجه های دیگر، غول ها و جادوگرها آشنا می شود و با او رنج، ترس، اضطراب، هیجان و نیز لذت بزرگ شدن و به بلوغ رسیدن را تجربه می کند. باید گفت این کتاب تمثیلی است از زندگی واقعی با همه محدودیت ها و همه امکانات و تضادهایش، و در نهایت زندگی است که بر مرگ فایق می آید.

نویسنده مشهور دیگری که در اکثر آثارش از فضاهای گوتیک استفاده می کند و عناصر دیگر وحشت را به کار می گیرد. دیوید آلموند است. منتقدان از کتاب «بوته زار کیت» به عنوان یکی از نمونه های درخشان این گونه ادبی نام میبرد. دیوید آلموند وقتی در فستیوال اِدینبورگ نمایش های تنظیم شده بر اساس کتاب «اسکلیگ» و «بوته زار کیت» را روی صحنه دید گفت: نمایش اسکلیگ و بوته زار کیت را دیدم و خیلی هیجان زده شدم [. . . . ] بازی های خوب، موسیقی محشر، و در بعضی لحظات (بعضی صحنه ها) واقعاً تکان دهنده و هولناک بودند.

ساختار داستان های او گاه ساده و بیشتر پیچیده هستند، شخصیت های ماندگار، فضاهای به یاد ماندنی، نمادگرایی زبان غنی و کم نظیر او موجب شهرت جهانی او شده است. همه آثار این نویسنده موفقیت هایی را پیش چشم خواننده می گذارد که موجب هراس و اضطراب او می شود اما در نهایت او را به دنیایی پر از روشنایی وامید رهنمون می شود . او در سال ۲۰۰۸ نامزد دریافت جایزه هانس کریستین اندرسن و نیز نامزد جایزه «آسترید لیندگرن» در سال ۲۰۱۰ شده است.

به این ترتیب عباراتی مانند: «چرت و پرت مقاومت ناپذیر»، «کتاب های زرد» و «رمان های صدتا یک غاز» وصله های ناجوری هستند که دیگر به این گونه ادبی نمی چسبد زیرا که می توانند دارای تمام معیارهای ادبی باشند و همان اهدافی را دنبال کنند که هر داستان موفق از هر گونه دیگر مدنظر قرار می دهد.

فهرست منابع:

۱ . استاین، آر. ال مواظب آدم برفی باش! از مجموعه ماجراهایی که مو به تنتان سیخ می کند. مترجم: مهرانگیز نکوروح. ناشر: تهران گل آذین ۱۳۸۶ .

۲ . استاین، آر. ال. مسابقه پرواز از مجموعه ماجراهایی که مو به تنتان سیخ می کند. مترجم: مهرانگیزنکوروح. تهران: گل آذین ۱۳۸۶.

۳ . استاین؛ آر. ال. روح بی سر از مجموعه ترس و لرز. مترجم: ناصرزاهد. تهران: پیدایش.

۴ . فونکه، کورنلیا. ویلای اشباح. از مجموعه کتاب اشباح . مترجم: مسعود مجوانی. تهران: پیدایش. ۱۳۸۶.

۵. فونکه کورنلیا. شب ها گرگ می شوم از مجموعه کتاب اشباح. مترجم: مسعود مجوانی. تهران: پیدایش ۱۳۸۶.

۶ ـ فونکه کورنلیا. در قصر وحشت. از مجموعه کتاب اشباح . مترجم: مسعود مجوانی. تهران: پیدایش. ۱۳۸۶.

۷ . ایمپی، رز. مرد مقوایی تصویرگر موریا کمپ. ترجمه مصطفی رحماندوست. قم: نشر طه. ۱۳۸۲.

۸ . ایمپی، رز. خودت را بترسان تا خوابت ببرد. ترجمه مصطفی رحماندوست. قم: نشر طه. ۱۳۸۲.

۹ . گیمن، نیل. کورالاین . ترجمه پریا آریا. تهران: نشر مرکز (کتاب های مریم). ۱۳۸۶ .

۱۰ . هورونیس، آنتونی. گوش میمون. ترجمه گیتا گرگانی. تهران: کاروان کتاب های لوک. ۱۳۸۶.

۱۱ . هورونیس، آنتونی. عقرب. مترجم مهدی قراچه داغی. تهران: ایران بان. ۱۳۸۶.

۱۲ . هورونیس، آنتونی. ضربه عقاب . مترجم مهدی قراچه داغی. تهران: ایران بان. ۱۳۸۶.

۱۳ . بورک، بودن، آنجلا. خون آشام کوچک . خون آشام کوچک. مترجم مسعود مجوانی. پیدایش ۱۳۸۶.

۱۴ . ایزابل، اورزولا. صداهایی از شومینه . مترجم گیتا رسولی. تهران: قصیده. ۱۳۸۷.

۱۵ . فصلنامه ارغنون. شماره ۲۵ پاییز ۱۳۸۳.

16. Almond, David . Secret Heals 2001.

17. Gaiman, Neil. The Groveyald Book. 2008

18. School Librory Journal. Octobr 2008

19. Young Adult Librari Services. Summer 2008