انتشار چهارده عنوان کتاب از مجموعه گنجینه تاریخ ادبیات کودکان ایران

«گنجینه تاریخ ادبیات کودک و نوجوان» گزیده و بازنشر نو از ۱۴ عنوان کتاب و رساله انتشار یافته برای کودکان و نوجوانان و درباره کودکان و مسائل آن‌ها (آموزش، ادبیات و...) برای بزرگ‌سالان است که تا پایان دوره قاجار (۱۳۰۴ ش. / ۱۹۲۵ م.) منتشر شده. کتاب‌هاي مجموعه «گنجینه تاریخ ادبیات کودک و نوجوان» را انتشارات مدرسه برهان، در سال‌های ۱۳۹۶، ۱۳۹۷ و  ۱۳۹۸ چاپ و منتشر کرده است، یا در دست انتشار دارد.

این کتاب‌ها آثاری هستند که در دوره گذر، گذر از آموزش و پرورش مکتب‌خانه‌ای، ادبیات سُنتی کودکان و ادبیات مکتب‌خانه‌ای (بچه‌خوانی‌ها)، به دورهٔ آموزش و پرورش نو، مواد آموزشی و کتاب‌های درسی فارسی و ادبیات نو کودکان در دوره قاجار، از سوی پدیدآورندگان آن در بازهٔ پنجاه سال (از سال ۱۲۵۴ تا ۱۲۹۸ ش.)، چاپ و منتشر شده است.

پیش از این در سال ۱۳۹۱، با رویکرد بازنشر متن‌های ادبیات کودک و نوجوان ایران در دوره قاجار، به کوشش حسن ذوالفقاری و محبوبه حیدری، مجموعه سه جلدی «ادبیات مکتب‌خانه‌ای ایران» منتشر شده بود. این مجموعه دربرگیرنده متن کامل و تصحیح شده و ویرایش شده هفتاد عنوان کتاب از متن‌های درسی مکتب‌خانه‌ای است که در دو گروه نظم و نثر، همراه با بررسی و تحلیل هر کتاب انتشار یافته است. نگارش این هفتاد عنوان کتاب پیش از دوره مشروطه و چاپ سنگی آن در دوره قاجار انجام گرفته است.

در مجموعه چهارده جلدی «گنجینه تاریخ ادبیات کودک و نوجوان»، افزون بر متن کامل تصحیح شده هر اثر از سوی کوشنده، او بر آن کتاب مقدمه‌ای «جامع و تحلیلی، دربرگیرنده اطلاعات کتاب‌شناختی و نشر، معرفی نویسنده و سایر پدیدآورندگان، تحلیل محتوای متن و بررسی تصاویر کتاب، اشاره به جایگاه تاریخی و اجتماعی اثر و تأثیر آن بر مخاطب و...» نیز نوشته است. (تأدیب الاطفال، ۱۳۹۶، پیشگفتار، ص ۱۲)

دبیر این مجموعه علی کاشفی خوانساری است و درباره «اهمیت بازنشر» چنین کتاب‌ها و رساله‌هایی می‌نویسد:

«با وجود این‌که نزدیک به ۲۰۰ سال از انتشار نخستین کتاب‌های کودک و نوجوان به زبان فارسی می‌گذرد، تاکنون برای بازنشر و تحلیل نخستین آثار این حوزه اقدام روشمندی صورت نگرفته است. گفتنی است اهمیّت بررسی و بازنشر چنین آثاری نیز این است که هریک از این آثار به سهم خود آغازگر انتشار گونه‌ای از کتاب‌های کودکان و نقطه عطفی در نشر کتاب‌های فارسی [برای کودکان و نوجوانان] بوده‌اند.

این خلأ چنان پررنگ بوده که بسیاری از مورخان ادبی دوره پهلوی و پس از آن، آغاز انتشار کتاب‌های کودک و نوجوان را در ایران دهه‌های ۲۰ یا ۳۰ [شمسی] دانسته‌اند.» (همان، ص ۹)

او درباره پیشینه این طرح می‌نویسد:

«تاکنون هیچ‌گونه تلاش منسجم و تعریف شده‌ای برای بازنشر چنین آثاری صورت نگرفته است [و نهادها، سازمان‌ها] و ناشرانی که به بازنشر کتاب‌ها و رساله‌های قدیمی توجه دارند [...] هیچ‌یک تاکنون طرح و برنامه‌ای در این زمینه نداشته‌اند.» نهادها و سازمان‌هایی مانند میراث مکتوب، میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری، اسناد و کتابخانه ملی ایران، آستان قدس رضوی، کتابخانه مجلس، و ناشران دولتی همچون کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، مدرسه، منادی تربیت، علمی و فرهنگی، به‌نشر، سوره مهر، بوستان کتاب و ... . (همان، ص ۱۱ و ۱۲)

به باور دبیر این مجموعه، تا پیش از انتشار این چهارده عنوان کتاب، «مجموع کتاب‌های کودک و نوجوان بازنشر شده از دوره قاجار، از ده عنوان فراتر نمی‌رود که برخی از این آثار برگرفته از مطبوعات‌اند [...]؛ برخی برگفته از نسخه‌های خطی و منتشر نشده‌اند [...] و مابقی نیز اغلب بدون مقدمه‌های جامع و تحلیلی هستند.» (همان، ص ۱۲)

«تقدم تاریخی، پیشرو و ابداعی بودن، ارزش‌های ادبی، تأثیرگذاری اجتماعی، فرهنگی و...» از معیارهای دبیر مجموعه برای گزینش و بازنشر آن‌ها است. این طرح «دربرگیرنده رساله‌ها، اشعار و آثاری نخواهد بود که به‌صورت دست‌نویس از آن دوران باقی مانده‌اند و در محدوده تاریخی مورد نظر در قالب کتاب و نشریه منتشر نشده‌اند.» (همان، ص ۱۰)

علی کاشفی در این‌باره در آیین رونمایی از این مجموعه (در ۱۶ تیرماه ۱۳۹۸) می‌گوید:

«در این مجموعه کوشیده‌ایم تصویر و نمونه‌هایی را از ادبیات کودک و نوجوان در سال‌های پیش از حکومت پهلوی ارائه دهیم و در حد توانمان به نقاط عطف ادبیات کودک و کتاب‌هایی که تأثیرگذار بودند، توجه کنیم. مانند «تأدیب الاطفال» که یک اتفاق بزرگ است یا «رساله تربیت» در موضوع نقش تربیتی کتاب‌ها و افسانه‌های کودکان یک گام بزرگ است یا «مثنوی الاطفال» که اولین بازنویسی و اقتباس برای کودکان است یا [...] «گلزار ادبی» که شاید نخستین کتاب شعر کودک و نوجوان» باشد. [...]

البته ممکن است کتاب‌های برجسته و تأثیرگذار دیگری هم داشته باشیم که جایشان [در این مجموعه] خالی است و بخشی از آن هم به این دلیل است که انتخاب کتاب برعهده خود نویسندگان [= کوشندگان] آثار بوده است و کتابی را انتخاب کرده‌اند که نسبت به آن شناخت داشته‌اند.» (پایگاه خبرگزاری کتاب ایران)

داده‌های کتاب‌شناختی نخستین مجموعه ۱۴ جلدی «گنجینه تاریخ ادبیات کودک و نوجوان» چنین است:

• کتاب ۱: «تأدیب‌الاطفال»، محمود بن یوسف مازندرانی (مفتاح‌المُلک)، به کوشش علی کاشفی خوانساری، ۲۸۰ ص، چاپ نخست ۱۳۹۶.
• کتاب ۲: «مثنوی‌الاطفال»، محمود بن یوسف مازندرانی (مفتاح‌المُلک)، به کوشش نرگس پدرام، ۳۸۴ ص، چاپ نخست ۱۳۹۷.
• کتاب ۳: «اخلاق مظفری»، عبدالله بن مقفع، میرزا آقاخان نوایی [نبیل‌الدوله]، به کوشش محسن مهرابی، ۱۵۲ ص، چاپ نخست ۱۳۹۷.
• کتاب ۴: «تربیت؛ نامه‌ای در قواعد تعلیم و تربیت اطفال و اندرزنامه لُرد برلی»، میرزا تقی‌خان کاشانی، به کوشش اسفندیار معتمدی، ۱۸۴ ص، چاپ نخست ۱۳۹۷.
• کتاب ۵: «گلزار ادبی»، اشرف‌الدین حسینی [نسیم شمال]، به کوشش پیوند فرهادی، ۱۳۶ ص، چاپ نخست ۱۳۹۷.
• کتاب ۶: «اخلاق مصور»، میرزا ابراهیم خان صنیع‌السلطنه، به کوشش محمدجواد احمدی‌نیا، ۳۵۲ ص، چاپ نخست ۱۳۹۸.
• کتاب ۷: «رهنمای سعادت؛ مخصوص محصلان مدارس نسوان»، احمد سعادت، به کوشش مسعود کوهستانی‌نژاد، ۲۱۶ ص، چاپ نخست ۱۳۹۷.
• کتاب ۸: «کتاب علی»، یحیی دولت‌آبادی، به کوشش علی کاشفی خوانساری، ۲۶۴ ص، چاپ نخست ۱۳۹۷.
• کتاب ۹: «فرائد الادب»، عبدالعظیم قریب گرکانی، به کوشش محمود برآبادی، ۲۶۴ ص. چاپ نخست ۱۳۹۸.
• کتاب ۱۰: «چرا به این جهت»، مترجمان محمدکاظم محلاتی و محمدعلی فروغی، به کوشش نرگس پدرام، ۳۲۰ ص، چاپ نخست ۱۳۹۸.
• کتاب ۱۱: «تسهیل‌التعلیم»، میرزاحسین مصباح‌السلطنه انصاری، به کوشش محسن مهرابی، ۲۸۰ ص، چاپ نخست ۱۳۹۷.
• کتاب ۱۲: «سفینه طالبی، یا، کتاب احمد»، عبدالرحیم بن ابوطالب تبریزی [طالبوف]، به کوشش حمیدرضا شاه‌آبادی، ۵۱۸ ص، چاپ نخست ۱۳۹۷.
• کتاب ۱۳: «تاریخ عالم: جلد اول تاریخ ایران»، محمدحسین و محمدعلی فروغی (ذکاءالملک)، به کوشش مسعود کوهستانی‌نژاد، ۴۵۶ ص، چاپ نخست ۱۳۹۸.
• و کتاب ۱۴: «عاق والدین»، [پدیدآور ناشناس]، به کوشش مهدی فردوسی‌مشهدی، ۷۲ ص، چاپ نخست ۱۳۹۸.

سال چاپ و انتشار چهارده عنوان کتاب این مجموعه از سوی پدیدآورنده آن‌ها در دوره قاجار، در بازه زمانی پنجاه سال، از سال ۱۲۵۴ تا ۱۲۹۸ ش، به قرار زیر است:

• سال ۱۲۵۴ ش. (۱۲۹۳ ق.)، چاپ و انتشار تأدیب الاطفال. (کتاب ۱)؛
• سال ۱۲۶۱ ش. (۱۲۹۹ ق.)، چاپ و انتشار تربیت؛ نامه‌ای در قواعد تعلیم و تربیت اطفال و اندرزنامه لُرد برلی. (کتاب ۴)؛
• سال ۱۲۷۱ ش. (۱۳۰۹ ق.)، چاپ و انتشار مثنوی الاطفال. (کتاب ۲)؛
• سال ۱۲۷۳ ش.(۱۳۱۱ ق.)، چاپ و انتشار سفینه طالبی، یا، کتاب احمد. (کتاب ۱۲)؛
• سال ۱۲۷۷ ش.(۱۳۱۶ ق.)، چاپ و انتشار اخلاق مظفری. (کتاب ۳)؛
• سال ۱۲۷۷ ش.(۱۳۱۶ ق.)، چاپ و انتشار کتاب علی. (کتاب ۸)؛
• سال ۱۲۷۹ ش.(۱۳۱۷ ق.) چاپ و انتشار تاریخ عالم: تاریخ ایران. (کتاب ۱۳)؛
• سال ۱۲۸۰ ش.(۱۳۱۸ ق.) چاپ و انتشار چرا به این جهت. (کتاب ۱۰)؛
• سال ۱۲۸۵ ش.(۱۳۲۴ ق.) چاپ و انتشار اخلاق مصور. (کتاب ۶)؛
• سال ۱۲۹۱ ش.(۱۳۳۱ ق.) چاپ و انتشار فرائد الادب. (کتاب ۹)؛
• سال ۱۲۹۲ ش.(۱۳۳۲ ق.) چاپ و انتشار تسهیل التعلیم. (کتاب ۱۱)؛
• سال ۱۲۹۳ ش.(۱۳۳۲ ق.) چاپ و انتشار رهنمای سعادت. (کتاب ۷)؛
• سال ۱۲۹۳ ش.(۱۳۳۲ ق.) چاپ و انتشار گلزار ادبی (چاپ دوم)، (کتاب ۵)؛
• بدون تاریخ انتشار. عاق والدین، (کتاب ۱۴).

در جدول زیر کتاب‌های مجموعه «گنجینه تاریخی ادبیات کودک و نوجوان»، بر پایه تحلیل و بررسی مؤلفان کتاب «تاریخ ادبیات کودکان ایران، ادبیات کودکان در دوره مشروطه»، (چاپ نخست ۱۳۸۰)، گونه‌شناسی شده است:

* «گفتنی است این‌که در جلد سوم تاریخ ادبیات کودکان ایران [ص ۲۸۲] سال انتشار [این] کتاب ۱۲۹۳ ه.ق معادل با ۱۲۸۷ ه.ش ذکر شده، صحیح نیست و زمان انتشار کتاب به تاریخ شمسی سال ۱۲۵۴ است.» (پیشگفتار بازنشر کتاب، به کوشش علی کاشفی خوانساری، ۱۳۹۶، ص ۳۶)

** «گفتنی است در جلد سوم تاریخ ادبیات کودکان ایران [ص ۲۸۹] به نسخه‌ای از اخلاق مصور در سال ۱۳۱۹ ه.ق اشاره. پس از بررسی نسخهٔ یادشده، مشخص شد که آن نسخه در واقع نسخهٔ چاپی بدون تاریخ این کتاب است، نه نسخهٔ سال ۱۳۱۹ ه.ق. بنابراین سال چاپ این کتاب ۱۳۲۴ ق. است.» (پیشگفتار بازنشر کتاب، به کوشش محمدجواد احمدی‌نیا، ۱۳۹۸)

موضوع و رویکرد دو عنوان کتاب در مجموعه «گنجینه تاریخ ادبیات کودک و نوجوان»، با معیارهای برشمرده شده از سوی دبیر مجموعه، همخوانی ندارد:

نخست کتاب چهارم، «تربیت؛ نامه‌ای در قواعد تعلیم و تربیت اطفال و اندرزنامه لُرد برلی»، که پدیدآورنده آن «ژنرال میرزا تقی کاشانی» است و رساله‌اش را برای مخاطب بزرگسال فراهم کرده و موضوع آن دربارهٔ تربیت کودکان و نوجوانان است: «وی در این کتاب با نقد سامانه آموزش مکتب‌خانه‌ای و خشونت استادان و ستمگری آموزگاران، پیشنهاد اصلاح وضع پرورش، «به ویژه برای اطفال» را در چهار محور مطرح کرد.» (تاریخ ادبیات کودکان، ج ۳، ص ۱۷۴) (۱)

و دوم، کتاب چهاردهم، «عاق والدین» است که جزو آثار عامیانه و ادبیات مکتب‌خانه‌ای و بچه‌خوانی‌ها است. چنانچه در کتاب تاریخ ادبیات کودکان می‌خوانیم: «مثنوی «عاق والدین»، یکی از بحث‌برانگیزترین کتاب‌های ادبیات مکتب‌خانه‌ای به شمار می‌آید.» (تاریخ ادبیات کودکان، ج ۳، ص ۷۶) (۲)

در دو سه دهه گذشته برپایه داده‌های کتاب‌شناختی پایگاه اطلاعاتی «خانه کتاب»، چند عنوان از کتاب‌های این مجموعه از سوی کوششگران و ناشران دیگر، تدوین و بازنشر شده است:

• سال ۱۳۷۶، سی‌وسه حکایت، یا، گلزار ادبی

   

  به اهتمام محمدرضا ابراهیم‌نژاد حمیدی، تهران: طه، کتاب‌های جوانه، ۴۸ صفحه (رقعی)، شمارگان ۳۰۰۰، شابک ۴-۴-۹۰۳۹۲-۹۶۴.

• سال ۱۳۸۲، امثال و حکم برای همه، یا، اخلاق مصوّر

   

  به کوشش محمدجواد صاحبی، قم: احیاگران، ۲۲۴ صفحه (رقعی)، شمارگان ۲۰۰۰، ۲-۲-۹۲۹۹۱-۹۶۴. چاپ دوم، تهران: پازینه و نشر احیاگران، ۱۳۸۳، شمارگان ۳۰۰۰، شابک ۳-۸۵-۵۷۲۲-۹۶۴.

• سال ۱۳۸۸، فرائد الادب

   

  به اهتمام ناصر رحیمی، محمدرسول دریاگشت، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، با همکاری انتشارات سخن، شمارگان ۱۰۰۰، چاپ دوم تابستان ۱۳۹۶، ۷۸۳ صفحه (وزیری)، شمارگان ۷۷۰، شابک ۲-۴۷-۶۰۵۳-۹۶۴-۹۷۸.

• سال ۱۳۹۳

   

  اخلاق مصور (بر اساس متون کهن)، مصحح علی‌اصغر احمدی، تهران: آذرنیا، ۲۷۶ صفحه (وزیری)، شمارگان ۵۰۰، شابک ۶-۱-۹۵۰۲۵-۶۰۰-۹۷۸.

   اخلاق مصور، تصحیح مسعود سعادتی، تهران: دینا، چاپ نخست ۱۳۹۳، ۲۷۶ صفحه (وزیری)، شمارگان ۵۰۰، شابک ۳-۷۵-۷۱۱۶-۶۰۰-۹۷۸.

  کتاب مستطاب مثنوی الاطفال، به کوشش احمد مجاهد، تهران: موسسه انتشارات دانشگاه تهران، ۳۲۸ صفحه (وزیری)، چاپ نخست ۱۳۹۳، شمارگان ۱۰۰۰، شابک ۲-۶۵۹۲-۳-۹۶۴-۹۷۸.

• سال ۱۳۹۴

   

  تربیت. به‌همراه دارالفنون نخستین نظام‌نامه مدرسه ایرانیان، با مقدمه و تصحیح و توضیح، اسفندیار معتمدی، تهران، انتشارات مدرسه، ۱۵۲ صفحه (وزیری)، شمارگان ۱۰۰۰، شابک ۵-۹۰۷-۸-۹۶۴-۹۷۸

  قصه‌ها و حکایات مثنوی برای کودکان و نوجوانان (مثنوی الاطفال) به کوشش علی اوجبی، تهران: وایا، ۲۹۸ صفحه (رقعی)، شمارگان ۱۱۰۰، شابک [نامشخص].

  کتاب احمد (به همراه پندنامه مارکوس و رساله هیئت جدیده) [با مقدمه و حواشی محمدباقر مؤمنی]، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ نخست ۱۳۴۶، چاپ دوم ۱۳۹۴، ۳۵۲ صفحه (جیبی)، شمارگان ۱۰۰۰، شابک ۵-۶۹۸-۱۲۱-۶۰۰-۹۷۸.

• سال ۱۳۹۵، تأدیب الاطفال

   

  به اهتمام کیوان طباطبایی صمیمی، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری؛ سازمان اسناد و کتابخانه ملی، ۲۱۲ صفحه (جیبی)، شمارگان [نامشخص]، شابک ۴-۱۴-۸۴۱۲-۶۰۰-۹۷۸.

• سال ۱۳۹۶

   

  کتاب احمد یا مسائل الحیات به ضمیمه ترجمه قانون اساسی دولت ژاپون، به اهتمام فرامرز معتمد دزفولی، تهران: شیرازه، ۱۱۴ صفحه (رقعی)، شمارگان ۱۰۰۰، شابک ۳-۹۹-۷۷۶۸-۹۶۴-۹۷۸.

پی‌نوشت‌ها:

۱. برای آگاهی بیشتر ر.ک: محمدی، محمدهادی و زهره قایینی، «تاریخ ادبیات کودکان ایران، ادبیات کودکان دوره مشروطه»، ج ۳، صص ۱۷۴ – ۱۷۸.

۲. برای آگاهی بیشتر ر.ک: محمدی، محمدهادی و زهره قایینی، «تاریخ ادبیات کودکان ایران، ادبیات کودکان دوره مشروطه»، ج ۳، صص ۷۶ تا ۸۳، همچنین، ذوالفقاری، حسن و محبوبه حیدری، «ادبیات مکتب‌خانه‌ای ایران»، ج اول، صص ۴۷۶ تا ۴۸۷.

منابع

۱. محمود بن یوسف مازندرانی، به کوشش علی کاشفی خوانساری، تأدیب الاطفال، تهران، مدرسه، چاپ نخست ۱۳۹۶.

۱. محمدی، محمدهادی و زهره قایینی. تاریخ ادبیات کودکان، ادبیات کودکان دوره مشروطه، جلدهای ۳ و ۴، تهران، چیستا، چاپ نخست ۱۳۸۱.

۲. ذوالفقاری، حسن و محبوبه حیدری، «ادبیات مکتب‌خانه‌ای ایران»، تهران، رشدآوران، چاپ نخست زمستان ۱۳۹۱؛

۳. قاسمی‌پویا، اقبال، «مدارس جدید در دورهٔ قاجاریه: بانیان و پیشروان»، تهران، مرکز نشر دانشگاهی تهران، چاپ نخست ۱۳۷۷؛

۴. پایگاه اطلاعاتی خانه کتاب؛

۵. پایگاه اطلاعاتی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران؛

۶. انتشارات مدرسه، پایگاه خبری؛

۷. خبرگزاری کتاب ایران، ایبنا.