عشق به مطالعه دروازه‌ی دنیای یادگیری، فرهنگ و اندیشه را به روی نوجوانان می‌گشاید. در ایجاد این عشق و تعمیق و تبدیل آن به نیاز معنوی کودک و نوجوان، خانواده، گروه همسالان، آموزگاران و کتابداران نقش مهمی دارند.
در کشور ما به ویژه در سال‌های پایانی دبیرستان، مطالعهٔ غیردرسی و تشویق دانش آموزان به مطالعهٔ آزاد اغلب با مقاومت پدران و مادران روبه رو می‌شود. به نظر آن‌ها فرزندانشان باید روی خواندن درس‌ها تمرکز کنند، در ساعات فراغت تست بزنند و برای کنکور آماده شوندو مطالعهٔ آزاد مانع موفقیت فرزندانشان در کنکور می‌شود. فشار درس‌ها و اضطراب کنکورهم به حدی است که خود دانش‌آموزان نیز گرایشی به مطالعه نشان نمی‌دهند و تنها کسانی به مطالعهٔ غیردرسی ادامه می‌دهند که از کودکی عادت به کتابخوانی داشته‌اند.
با توجه به این مشکلات، لازم می دانم شیوه‌های علاقه‌مند کردن نوجوانان ۱۱ تا ۱۶ ساله به مطالعه و راهکارهای عملی در این زمینه را برای پدران، مادران و آموزگاران در دو بخش ارائه کنم:
-
رهنمودهایی برای پدران ومادران
پدران و مادران چگونه می‌توانند فرزندانی کتابخوان پرورش دهند؟
- اگر می‌خواهید فرزندتان به خواندن عشق بورزد خود را به جریان داستان‌ها بسپارد و در پایان، کتاب را در حالی کنار بگذارد که تحت تأثیر آن قرار گرفته و تغییر کرده است، باید خودتان الگوی رفتاری فرزندانتان باشید. آن‌ها باید ببیند که شما از هر فرصتی برای مطالعه استفاده می‌کنید واز این کار لذت می‌برید. گرچه انتقال سلیقه وپسند به فرزندان کار ساده‌ای نیست، الگوهای رفتاری به طور غیرمستقیم و آزادانه تأثیرگذارند.
- اطلاعاتی را که از مطالعهٔ کتاب به دست می‌آورید با دیگران تقسیم کنید. با طرح پرسش‌های هوشمندانه و جدی و گفت‌وگو با فرزندتان دربارهٔ کتابی که خوانده‌اید و نظرخواهی از او، نوجوان درگیری شما با متن را درک می‌کند و می‌آموزد که علاوه بر سرگرمی، برای به‌دست آوردن اطلاعات نیزباید مطالعه کند.
- دربارهٔ کتاب‌های مورد علاقهٔ خود در نوجوانی با فرزندانتان حرف بزنید. آن‌ها در این سن دوست دارند از احساسات شما در آن زمان آگاهی پیداکنند. سعی کنید صمیمانه درک کنند شما هم زمانی نوجوان بوده‌اید و توانایی‌ها و علاقه‌هایتان هم در حد سن خودتان بوده است و حالا آن هارابه یاد دارید. این کار درهای ارتباط وگفت‌وگو در زمینهٔ کتاب و کتابخوانی را میان شما و فرزندانتان می‌گشاید.
- روزنامه را به شکل خانوادگی بخوانید. برای نوجوانان، صفحهٔ حوادث یا کاریکاتورها جذاب‌اند. سعی کنیدنوبت خواندن میان افراد خانواده بگردد. یک شب شما، یک شب همسرتان و بعد پسر یا دخترتان. دربارهٔ مطالب روزنامه با همسرتان حرف بزنید. حتی اگر فرزندانتان مشغول کارشان باشند، چنین گفت و گو هایی تأثیرگذارند.
- برای نشان دادن سودمندی خواندن، نمونه‌های عملی ارائه دهید. اگر غذای خوشمزه‌ای پخته‌اید، بگویید که از فلان کتاب دستور پختش را برداشته‌اید، یا الگوی کاردستی‌تان را از یک کتاب یا نشریه در آورده‌اید. برای تعمیر بعضی از وسایل، اگر کتابی با این موضوع در کتابخانه دارید، باکمک فرزندتان از آن برای تعمیر وسیلهٔ مورد نظر استفاده کنید.
- با نوجوانتان یا اگر امکان دارد همهٔ افراد خانواده به کتابخانه بروید. قفسه‌ای را در خانه معین کنید که کتا ب های امانت گرفته شده را در آنجا بگذارید. این کار، به جز کمک به حفظ کتاب‌های امانت گرفته شده، سبب می‌شود نوجوان شما به کتاب‌هایی هم که شما یا همسرتان یا خواهر و برادرش امانت گرفته‌اند، نگاهی بیندازد.
- رفتن به کتابفروشی، بازدید از نمایشگاه‌های کتاب و... را در برنامه‌های جمعی خانواده بگذارید.
- بازی‌هایی را که نوجوانان از آن لذت می‌برند و نیاز به اطلاعات دارد، شناسایی کنیدو آن‌ها را به استفاده ازکتاب های مناسب در این حوزه رهنمون شوید.
- برای خانواده دفتر یادگاری درست کنید. این دفتر بخشی از تاریخ خانوادگی است. خاطراتتان را از کودکی هر یک از فرزندانتان بنویسید. خواندن این مطالب برای نوجوانان بسیار جذاب است و مطالعه را برای آن‌ها لذت بخش می‌کند.
- با اعضای خانواده به گردش‌های دسته‌جمعی در طبیعت، دیدن موزه‌ها، نمایشگاه‌ها و بناهای تاریخی بروید و از این راه افق دید خود و نوجوانانتان را گسترش دهید.
- لذت خود را از خواندن جمله‌های زیبا و پرمعنا نشان دهید. این جمله‌ها را تکرار کنید. اگر فرزندتان در بارهٔ این جمله‌های کتاب از شما بپرسد، صحنه‌های آن را اجرا کنید. برای نمونه نقش روباه یا شازده کوچولو را بازی کنید. اگر نوجوانان لذت خواندن را حس کنند، بدون شک به مطالعه روی می‌آورند.
- میان ادبیات و مناسبت‌های ملی و مذهبی رابطه برقرار کنید. به خاطراین مناسبت‌ها، کتاب‌هایی را در این زمینه‌ها به فرزندانتان معرفی کنید، تجربه نشان داده است که نوجوانان به خواندن این کتاب‌ها علاقه نشان می‌دهند.
- کتاب‌هایی را که ازروی آن‌ها فیلم یا انیمیشن ساخته شده است، تهیه کنید. بعد از خواندن کتاب، وقتی فرزند شما شخصیت‌ها و حوادث را در ذهن خود مجسم کرد، فیلم را با او ببینید و با هم دربارهٔ تصور فیلمساز و تفاوت آن با تصور خودتان و فرزندتان گفت‌وگو کنید.
- کتاب‌هایی را که فرزندتان می‌خواند، بخوانید و با او دربارهٔ آن‌ها گفت‌وگو کنید. نوجوانان دوست دارند نظرهای خود را بیان کنند. نظراتشان را بشنوید. در صحبت‌های خودتان میان داستان‌ها و زندگی واقعی ارتباط برقرار کنید تا نوجوان بتواند با شخصیت‌ها همانندسازی کند.
- از تلویزیون، رایانه و ... به شکل متعادلاستفاده کنید، تا خانه محیط مناسبی برای خواندن باشد.
- در پایان و مهمتراز همه، کتاب را برای فرزندانتان دسترس‌پذیر کنید. مواد خواندنی مناسب نوجوانان را در کتابخانهٔ خانگی جمع کنید. داشتن یک کتابخانه در منزل چندان مشکل نیست. هر جا می‌روید، همراه خودتان کتاب ببرید (مسافرت، مطب پزشک و...) به دوستان و نزدیکان کتاب هدیه بدهید. بگذارید فرزند شما متوجه شود که خرید کتاب در سبد خرید خانواده جای خود را دارد.
رهنمودهایی برای آموزگاران ودبیران
البته چنانچه با دانش‌آموزانی در نوجوانی سروکار دارید که در کودکی لذت خواندن را نچشیده‌اند، کار شما سخت‌تر از آموزگاران دبستان است.
- داستان‌های کوتاه را برای نوجوانان بخوانید و در نقطهٔ حساس، خواندن را قطع کنید و از آن‌ها بخواهید خودشان آن را تمام کنند و نوشته‌هایشان را در جمع بخوانند. نوجوانان کنجکاوندبدانند خود نویسنده چه نوشته است؟ نوشتهٔ اوچه شباهتی با نوشتهٔ آن‌ها دارد. سپس کتاب یا کپی داستان را در اختیارشان بگذارید. بی گمان با اشتیاق بقیهٔ داستان را می‌خوانند.
- من با خواندن "قصه‌های یک دقیقه‌ای" فریبا کلهرت‍ص‍وی‍رگ‍ران رامی‍ن مش‍رفی، نی‍ل‍وف‍رمی‍رم‍ح‍م‍دی، ع‍ل‍ی م‍ف‍آخ‍ری. تهران: ن‍ش‍ر ح‍نان‍ه، - ۱۳۷۹. یا داستان‌های "گردن‌بند" و "آخرین برگ" درکتاب من، آق‍ای نویسنده و... ب‍ان نوشته پ‍وپ‍ک رادت‍ه‍ران: ن‍ش‍ر چشم‍ه، کت‍آب ب‍اران، ۱۳۷۷. صحنه‌های زیبایی از اشتیاق نوجوانان برای خواندن را تجربه کردم.
- بین کتاب‌ها ارتباط برقرار کنید. کتاب‌های مختلف یک نویسنده را معرفی کنید و از دانش‌آموزان بخواهید هر کدام راکه می‌خوانند در کلاس دربارهٔ آن صحبت کنند. این کار می‌تواند آن‌ها را به دیدگاه نویسنده، سبک و میزان تأثیر آثارش رهنمون شود. سری کتاب‌ها را در اختیار کودکان بگذارید.
- نشست‌های بررسی کتاب ترتیب دهید. از دانش‌آموزان بخواهید همه، کتابی را که معرفی می‌کنید، بخوانند و برداشت‌ها، نظرها و احساساتشان را دربارهٔ آن بنویسند. فرصت دهیدبه نوبت نظراتشان را بخوانند و دربارهٔ اختلاف‌نظرهایشان با هم گفت‌وگو کنند.
- من تابستان امسال تجربهٔ موفقی در کلاس نوجوانان داشتم. به تعداد افراد کلاس کتاب‌های خوب انتخاب کردم و هر جلسه آن‌ها را روی میز چیدم. به هر کدام یک کتاب امانت دادم. از آن‌ها خواستم کتاب را بخوانند و هفتهٔ بعد هر یک دربارهٔ کتابی که خوانده‌اند، برای دیگران حرف بزنند، به طوری که بقیه را هم به خواندن آن کتاب علاقه مند کنند. بعد، کتاب‌هایشان رابا هم عوض کنند. بسیاری از دانش‌آموزان کتاب‌های شخصی‌شان را هم به کتاب‌های من اضافه کردند و امانت دادند. طی ۱۰ هفته هر دانش‌آموز بین ۱۰ تا ۱۵ کتاب خوانده بود و همه از این برنامه راضی بودند.
- نوجوانان از خواندن آثار پیچیده‌تر و دشوارتر لذت می‌برند. آن‌ها را با پرسش، به بحث و گفت‌وگو دربارهٔ کتاب بکشانید. همچنین جلسات بحث و گفت‌وگو در مورد مسائل مختلف نوجوانان و برنامه‌های تلویزیون ترتیب دهید. فرصت بدهید همه نظر بدهند، حتی نظر بعضی‌ها را که داوطلب نمی‌شوند، بپرسید. از کتاب‌هایی در زمینهٔ آن موضوع نقل قول کنید. نوجوانان چون دوست ندارند در جمع "کم بیاورند"، بااین گفت‌وگوها انگیزهٔ خواندن پیدا می‌کنند.
- از خاطرات خود و کتاب‌هایی که خوانده‌اید و بر شما تأثیر گذار بوده‌اند، با دانش آموزان حرف بزنید. آن‌ها سراپا گوش خواهند شد و به دنبال خواندن آن کتاب‌ها خواهند رفت، یا از شما امانت خواهندگرفت.
- برنامه‌هایی ترتیب دهید که دانش‌آموزان در ارتباط با طبیعت قرار گیرند. جلب توجه آن‌ها به شگفتی‌های طبیعت، زمینه‌ساز علاقه‌شان به مطالعه است. برنامه‌های گردش کنار رودخانه، جنگل، کوه و ... برایشان ترتیب دهید.
- بازدید از موزه‌ها، کتابخانه‌ها، آثار تاریخی و نمایشگاه‌ها نیز علاوه بر بزرگ کردن دنیای درونی فرد و گسترش افق دید او، در اوانگیزهٔ خواندن ایجاد می‌کند. واقعیت این است که افق دید گسترده و کتاب خواندن بر یکدیگر تأثیر متقابل دارند.
- جلسات معرفی کتاب در کلاس داشته باشید. بهتر است هر بار چند عنوان کتاب از یک نوع ادبیات انتخاب کنید. برای نمونه، ۱۰ عنوان کتاب طنز به کلاس ببرید. نام کتاب و نویسنده را بگویید و قسمت‌هایی از هر کتاب را که انتخاب کرده‌اید، بخوانید. در کلاس فضای خنده و شادی حاکم می‌شود. بسیاری از دانش‌آموزان برای من نوشته‌اند: "من تا حالا فکر می‌کردم کتاب یعنی کتاب‌هایی که پدرم می‌خواند و حوصله نداشتم آن هارا بخوانم. اما حالا فهمیده‌ام که می‌توانم کتاب بخوانم و لذت ببرم و بخندم."
- درجلسهٔ بعد، ۵ عنوان داستان به کلاس بیاورید، بعد چند کتاب تخیلی. در معرفی کتاب‌ها گاهی از متن خود کتاب استفاده کنید. گاهی نویسنده را معرفی کنید. برای مثال در معرفی "اورانگوتان‌های بنفش"، جک پریلوتسکی؛ تصویرگر جیمز استیونسون؛ مترجم رضی هیرمندی. تهران: کتاب چرخ وفلک، ۱۳۸۶ زندگی نویسنده دانش‌آموزان را شگفت‌زده کرد، در کتاب "بوقلمون را نخورید " مترجم [و گ‍ردآورن‍ده] شادی جمشی‍دی. تهران: کتاب چرخ وفلک، ۱۳۸۴. جملهٔ "ولی تا به حال کسی نگفته است بچه‌هایی که از دست پدر و مادرهایشان ذله می‌شوند چه کنند" سبب شد ۹۰ درصد دانش‌آموزان حتی آن‌هایی که اهل مطالعه نبودند، این کتاب را بخوانند. به دانش آموزان پیشنهاد کردم این کتاب را به پدر و مادرهایشان هم بدهند. آن‌ها پس از خواندن کتاب از من تشکر کردند. گاه عنوان کتاب توجه دانش‌آموزان را بیشترجلب می‌کند: "شیطون‌ترین دختر مدرسه"، ان‍ی‍د ب‍ل‍ی‍ت‍ون؛ ت‍رجم‍ه ه‍م‍ای‍ون پاش‍ا ص‍ف‍وی.تهران: ش‍ه‍ر کت‍آب، ه‍رم‍س (کی‍می‍ا) ۱۳۸۱. "صد و یک راه برای ذله کردن پدر و مادرها" ل‍ی واردلاو؛ ت‍رجم‍ه ب‍ه‍زادی‍زدان‍ی، کام‍ران ف‍لاح. تهران: ش‍ه‍ر کت‍آب، ه‍رم‍س (کی‍می‍ا)، ۱۳۸۰.، "صد و یک راه برای ذله کردن معلم‌ها" ل‍ی وارد لاو؛ ت‍رجم‍ه ب‍ه‍زادی‍زدان‍ی، کام‍ران ف‍لاح. تهران: ش‍ه‍ر کت‍آب، ه‍رم‍س (کی‍می‍ا)، ۱۳۸۵. و..
- در وضعیت فعلی کشور ما که بسیاری از والدین فکر می‌کنند مطالعهٔ کتا ب های غیردرسی، فرزندانشان را از درس خواندن باز می‌دارد و خود دانش‌آموزان هم وقت کمتری برای مطالعهٔ آزاد دارند، کتاب‌هایی با موضوع‌های برنامه‌ریزی درسی، مدیریت زمان و آموزش مهارت‌های دیگر برای درس خواندن معرفی کنید، مانند "سیمای دانش‌آموز برتر" آب‍هٔ‍ش‍کت‍اک‍ور؛ برگردانم‍ژگ‍ان م‍ح‍م‍دیان. تهران: ن‍خ‍ستی‍ن: سپیده سحر، ۱۳۸۶. یا "۷ عادت نوجوانان موفق". از دانش‌آموزان بخواهید این کتاب هارا با مادر یا پدرشان بخوانند. به این ترتیب آن‌ها متوجه تأثیر مطالعهٔ آزاد می‌شوند. در عمل این تجربه بازخورد خوبی داشته است.
- شعر، نوجوانان را افسون می‌کند. برای آن‌ها با صدای بلند و بالحنی که احساس شاعر و خودتان را منتقل کند، شعر بخوانید.
- گاهی یک شعر کوتاه روی تخته سیاه بنویسید، یا زیراکس کنیدو در اختیار دانش‌آموزان قرار دهید. آن را بخوانید. لذت خودتان از واژه‌ها و مفاهیم را نشان دهید و منتقل کنید. بعد، از آن‌ها بخواهید، شعررادسته‌جمعی بخوانند. دربار هٔ مفاهیم و احساسات درون شعر با آن‌ها گفت‌وگو کنید و به نتیجه برسید که هیجان شعر از اول به آخر اوج می‌گیرد یا فرو می‌نشیند. آن وقت از آن‌ها بخواهید که شعر را با لحن فزاینده یا کاهنده بخوانند. بی شک پس از این فعالیت از شما سراغ کتاب‌های شعر مناسب برای خواندن را خواهند گرفت.
- سعی کنید فهرستی آماده از گونه‌های مختلف ادبیات متناسب سن دانش‌آموزانتان داشته باشید تا به فراخور علاقهٔ هر یک در اختیارشان بگذارید.
- انتخاب کتاب باید با توجه به شناخت درک و گنجینهٔ واژگان دانش‌آموز در سن ۱۱ تا ۱۶ سالگی باشد. در این سن نوجوانان نسبت به مسائل انتزاعی از اصول منطقی و استدلالی سود می‌جویند، می‌توانند مسؤلیت بپذیرند، به شدت خواهان استقلال هستند و حس عدالت خواهی و قد علم کردن در مقابل کاستی‌ها دارند، نسبت به نژاد و فرهنگ خود متعصب‌اند، جامعه‌پذیرهستند و آماده‌اند مفاهیم غلط رامورد تجدیدنظر قرار دهند. از طرف دیگر به سبب تغییرات سریع در روند رشد جسمی‌شان، دچار احساساتی همچون کمرویی، نگرانی برای ظاهر خود و... می‌شوند. شناخت این روحیات، در انتخاب کتاب‌های مناسب برای آن‌ها به شما کمک می‌کند.
- سعی کنید علاوه بر معرفی کتاب، در هر فصل دانش‌آموزان را به یک نمایشگاه کتاب ببرید، یا یک نمایشگاه کتاب در مدرسه برگزار کنید. یک جلسه از درس را به دیدن نمایشگاه اختصاص دهید. به دانش‌آموزان فرصت دهید کتاب‌های مختلف را ورق بزنند، گاهی بخش‌های کوتاهی ازآن ها را بخوانند و از برگزارکنندهٔ نمایشگاه، دربارهٔ کتاب‌های مورد علاقه‌شان بپرسند.
- خواندن فعال را ترویج کنید. پیش از معرفی یک کتاب، پرسش‌هایی مطرح کنید و از طریق بارش افکار، پاسخ‌های دانش‌آموزان را روی تخته سیاه دسته‌بندی کنید. بعد کتاب را معرفی کنید و زمینه‌هایی را که می‌تواند مورد علاقهٔ دانش‌آموزان باشد مطرح کنید، مثل عشق، رابطه با پدر و مادر، جوّ مدرسه، مقررات و ... . با این روش خواندن، انگیزه برای مطالعه ایجاد می‌شود.
- کتاب را با زندگی دانش‌آموزان پیوند دهید. کافی است وقتی مشکلی در کلاس مطرح می‌شود یا دانش‌آموزی مشکلی را نزد شما مطرح می‌کند، نقل قولی از یک کتاب برای حل آن مشکل بیاوریدو گاهی قسمت‌هایی از آن را در کلاس بخوانید.
- به مناسبت جشن‌های ملی و مذهبی از دانش‌آموزان بخواهید اطلاعات جمع کنند، از جمله در بارهٔ نوروز یا شب یلدا. به این ترتیب، کتاب‌هایی را که در بارهٔ سنت‌های این جشن‌ها نوشته شده‌اند، می‌خوانند. کتاب‌هایی در این زمینه‌ها معرفی کنید.
- دانش‌آموزان را به خواندن نشریات تشویق کنید و نشریات خوب متناسب با سن آن‌ها را معرفی کنید. آن هاگزارش‌های به‌روز و کوتاه را دوست دارند. تشویقشان کنید نشریه‌ای به شکل ماهنامه یا فصلنامه در مدرسه درست کنند.
- ساعاتی را در کلاس به بلند خوانی اختصاص دهید و در میانهٔ کار پرسش و پاسخ داشته باشید.
و سرانجام، برای تابستان به کمک خود دانش‌آموزان یک برنامهٔ مطالعاتی پیشنهاد کنید. اگر امکان دارد هفته‌ای یک روز در مدرسه پایگاه کتابخوانی بگذارید تا ارتباط دانش‌آموزان با مطالعه قطع نشود.
افزودن دیدگاه جدید