معرفی و بررسی کتاب «آب چال»، آشنایی کودکان با بحران آب

«آب چال» با عنوان اصلی The Water Hole کتابِ تصویری درباره اهمیت آب در کره زمین است. کارشناسان آموزشی سال‌هاست برروی آموزش غیرمستقیم و تأثیر آن برروی کودکان تاکید دارند. این کتاب نمونه بسیار موفق آموزش غیرمستقیم برای نشان دادن اهمیت کره زمین و وابستگی جانداران به آب است.

کتاب «آب چال» جزو کتاب‌های تصویری به شمار می‌آید. تصاویر در این گونه کتاب‌ها نقش پررنگ‌تری از متن دارند. کتاب آب چال با متن بسیار اندک حاوی تصاویر بسیار زیاد و معماگونه‌ای از اقلیم‌ها و گونه‌های جاندار کره زمین است.

معمای کتاب از این قرار است که در هرصفحه تعدادی حیوان به چشم می‌خورند که همه بر دور چاله‌ای در حال نوشیدن آب هستند. اما این همه ماجرا نیست. با دقت و جزیی نگری، گونه‌های بیشتری از جانداران دیده می‌شوند. نحوه استقرار جانوران در صفحه شبیه استتار در طبیعت است. به عنوان مثال تنه‌ی درخت با دقت بیشتر تبدیل به گوریل نشسته‌ای می‌شود و یا فضای بین شاخه‌ها و برگ‌های درختان با جستجو، پلنگی وحشی را آشکار می‌کند. درگوشه دیگری از تصاویر تنه درخت جوانی پدیدار می‌گردد که خرطوم فیل است و در جایی دیگر نهالی تبدیل به زرافه‌ای جوان می‌شود. در دورنمای پرسپکتیوی تصویر، جایی که غروب جنگلی آفریقایی به نظر می‌رسد، ناگهان دوگورخر ظاهر می‌گردند.

این پیچیدگی در تصاویر قدرت دیداری گروه سنی پیش دبستان را به شدت تقویت کرده و آن‌ها را وادار به جستجو می‌کند.

«گریم بیس» نویسنده و تصویرگر کتاب به این شگفتی بسنده نکرده و برای تمام صفحات کتاب قاب‌هایی سیاه و سفید با پس زمینه‌ی نارنجی به رنگ طلوع یا غروب در بالا و پایین صفحه نقاشی کرده که در این حاشیه‌ها نیز انواع گونه‌های جانوری به چشم می‌خورد.

«گریم بیس» نویسنده و تصویرگر انگلیسی است که در هشت سالگی به همراه خانواده‌اش به استرالیا مهاجرت می‌کند. او در رشته گرافیک تحصیل کرده و پس از دو سال فعالیت در حوزه تبلیغات به کار کتاب کودک روی می‌آورد. ابتدا فقط تصویرگری کتاب‌ها را برعهده داشته اما به مرور وارد عرصه نوشتن می‌گردد. او آثار زیادی در کارنامه کاری خود دارد که آب چال یکی از تاثیرگذارترین کتاب‌های او در موضوع محیط زیست است که در سال 2001 به چاپ رسیده و جوایز بسیاری را از آن خود کرده است.

فعالیت پیشنهادی برای کتاب «آب چال»

تصویرگری، دید هنری نویسنده کتاب را به رخ می‌کشد و خواننده اثر را به تحسین وا می‌دارد. افزون بر توصیفاتی که در سطور بالا درباره جزییات تصویر ادا شد، تعدادی قورباغه که از پوشش آن‌ها می‌توان فهمید که گروهی زن و گروهی از آن‌ها مرد هستند، در تمام صفحات ناظر این اتفاق غیرداستانی هستند. روند کتاب به صورت غیرداستانی روایت می‌گردد.

متن با شمارش یک تا ده به توصیف آب نوشیدن ده گونه جانور (کرگدن، ببر، توکان، پلنگ، گوزن، گربه ماهی، پاندا، کفشدوزک، لاک پشت و کانگورو) پرداخته است. اگر این ده گونه که از آن‌ها مستقیم نام برده و گونه‌های دیگر که مجموعاً 110 جانور در متن تصاویر کتاب دیده می‌شوند را بررسی کنیم می‌بینیم که نویسنده سعی کرده است از هر دو گروه مهره داران و بی مهرگان در کتاب خود جای دهد که همچون کشتی نوحی در دوران معاصر به نظر می‌آید!

او از دسته پرندگان، پستانداران، دوزیستان، خزندگان، ماهی‌ها و حشرات در متن نام می‌برد و هم گام با معرفی حیوانات، شمارش از یک تا ده را نیز آموزش می‌دهد.

در حقیقت تصویرگر با ادغام تصاویر گیاهان و جانوران و حتی اتمسفر زمین در هم دیگر سعی کرده است وابستگی و یگانه بودن جانداران کره زمین را به کودکان بیاموزد. یگانه بودن به این معنا که اگر درخت نباشد گوریل هم نخواهد بود. اگر فیل نباشد درختان از بین می‌روند اگر برکه نباشد مرال ها می‌میرند و اگر مرال بمیرد یوزپلنگ‌ها هم منقرض خواهند شد. البته در ادامه خواهیم دید که نقطه مرکزی و شاه بیت حیات، آب است و آب است و آب.

با وجود اینکه روند کتاب داستانی نیست اما با دقت بر چهره قورباغه‌هایی که در بالا ذکر شد با قدرت تصویرگری، شاهد بروز احساسات در چهره آن‌ها می‌شویم.

یکی از نکات دیداری و جالب کتاب که به عنوان اصلی آن یعنی آب چال باز می‌گردد نوآوری نویسنده در صفحه آرایی کتاب است. او با برش‌هایی بیضی شکل، آب چالی سه بعدی در صفحات کتاب ایجاد کرده است. بیضی‌هایی متحدالمرکز که عمق آب را به تصویر می‌کشند. اما نکته مهم این است که هرچه شمارش یک تا ده بالاتر می‌رود آب چال یا همان برش بیضی که در صفحات کتاب ایجاد شده است کوچک و کوچک‌تر می‌شود. کتاب از یک کرگدن شروع و به ده کانگورو ختم می‌شود. در صفحه‌ی یک کرگدن، قطر چاله بیضی شکل آب پنج سانتی متر است که به مرور کوچکتر شده به طوری که در صفحهٔ هشت کفشدوزک، قطر بیضی به یک سانتی متر کاسته می‌شود و در صفحه‌ی نُه لاک پشت، تصویر آب چال هست اما برش بیضی دیگر وجود ندارد تا نشانگر عمق آب باشد و فاجعه در صفحهٔ ده کانگورو، رخ می‌دهد که نَه برش بیضی وجود دارد و نَه حتی تصویر آبی رنگی آب.

متن در این صفحه این گونه هشدار می‌دهد که:

«ده کانگورو آب چال را نگاه می‌کنند. چیزی برای گفتن نمانده بود. آب تمام شده بود.»

به جای آب چال خاکِ نارنجی رنگ ِترک خورده دیده می‌شود. کتاب که تا این صفحه مملو از رنگ و گل و جانوران بود در صفحهٔ بعدی جنگلی خشک با خاکی ترک خورده را به تصویر می‌کشد.

چهره قورباغه‌هایی هم که در تمام صفحات شخصیت‌های در حاشیه متن بودند به مرور نگران می‌شوند. آن‌ها به خاطر دوزیست بودنشان بیشتر از همه نگران اتمام آب چال هستند و البته به مرور و در صفحات بعدی کتاب از جمعتشان کاسته می‌شود و در آخرین صحنه (ده کانگورو) قورباغه‌ای که از همه پیرتر بود با چمدانی به دست و چهره‌ای غمگین و مأیوس در حال ترک جنگل است. نمادی از مهاجرت‌های اجباری که برای تمام ساکنین زمین درحال رخ دادن است.

اما نویسنده ماجرا را به اینجا ختم نمی‌کند و امید را که مهم‌ترین شرط بقا در دوران سختی و قحطی است به مخاطب خود یادآور می‌شود.

در صفحه بعدی ناگهان سایه ای خورشید را می پوشاند و یک قطره به زمین می افتد. باران شروع به بارش می کند و در آخرین صحنهٔ کتاب، تصویری به شکل پاناروما تمام 110 حیوان طول کتاب را یکجا در خود جای می دهند. جای دارد ذکر شود که این جانوران از پنج قاره انتخاب شده اند که نماینده تمام این کره خاکی باشند.

کودکان در دیدن جزییات بسیار توانا هستند و مادر صحنه آخر با وجود بارش و شادی حیوانات قورباغه‌ها را نمی بینیم با دقت بیشتر متوجه می شویم که قورباغه‌ها به حاشیه سیاه و سفید که در همه صفحات کتاب تکرار شده بودند نقل مکان کرده اند. شاید نویسنده سعی داشته است کنجکاوی کودکان را برای جستجوی قهرمانان تکراری کتاب یعنی قورباغه‌ها تحریک کند و آن ها را وادار کند تا بپرسند قورباغه‌ها چه شدند؟! تنها یک قورباغه در متن تصویر هست و آن هم همان قورباغه چمدان به دست است که در حال ترک دیار بود. اما در این صحنه خبری از چمدانش نیست و با خوشحالی دستانش را برای حیوانات جنگل تکان می‌دهد. تصویر این قورباغه که شاید راوی بی کلام کتاب نیز باشد در صفحه عنوان نیز برسرآب چالی پُر، دیده می‌شود.

کشتی نوح گریم بیس به سلامت حیوانات را نجات می دهد. شاید بتوان گفت کشتی نوح در عصر حاضر همان تدبیری است که نسل جوان و آینده زمین باید بیندیشد تا این سیارهٔ زیبا و سبز را از مرگ نجات دهد و به آینده بسپارد.

این کتاب را «فواد نظیری» با نثری روان ترجمه کرده و توسط نشر کودک و نوجوان انتشارات فنی ایران (نردبان) چاپ شده است. چاپ نخست این کتاب در سال 93 بوده که در سال 1398 به چاپ پنجم رسیده است.

در آخر

کتابک به شما پیشنهاد می‌کند برای خرید کتاب آب چال به سایت هدهد مراجعه فرمایید.